Mnogo se proteklih dana i nedelja govorilo o događajima na Cetinju pre, tokom i nakon ustoličenja mitropolita Joanikija. Samo ustoličenje dobilo je umesto čisto verske značajnu političku dimenziju. To ne čudi s obzirom na istorijsku složenost političkih donosa Srbije i Crne Gore, kao i na političku upotrebu Crkve u pokušaju „rešavanja” spornih pitanja u srpsko-crnogorskim političkim odnosima. O pripajanju Kraljevine Crne Gore Srbiji 1918. godine i načinu na koji je to učinjeno pisao sam na drugom mestu (videti moj rad u zborniku radova sa skupa povodom sto godina Jugoslavije u organizaciji Društva za istinu o NOB-u i na ovom linku), a ovde bih želeo da ukratko ukažem na istorijsku genezu pravoslavne crkve na balkanskim prostorima i pokušam da čitaocima to klupko nerazumevanja u pogledu odnosa SPC i države Crne Gore barem malo razmrsim.
Za tako šta potrebno je malo istorijskog podsećanja.
Tokom 9. veka, slovenska plemena uključiv i Srbe, definitivno je hristijanizovala Vizantija, odnosno Carigradska patrijaršija. Posle izvesnih lutanja i koketiranja sa Rimom kako samog Stefana Nemanje (prvobitno kršten po katoličkom obredu), tako i njegovog sina Stefana Prvovenčanog (primio kraljevsku krunu od pape), godinu 1219. možemo smatrati kao godinu osnivanja srpske crkve, odnosno njenog izdvajanja iz vizantijske crkve i dobijanja autokefalnosti u rangu arhiepiskopije. Sveti Sava postaje njen prvi arhiepiskop. Potom narednih vek i po slede burni politički događaji koji imaju raznih reperkusija i na srpsku crkvu, od kojih je bacanje prokletstva Carigradskog patrijarha imalo najteže posledice. Bacanje anateme je usledilo zbog nasilnog i nekanonskog uzdizanja srpske arhiepiskopije u rang patrijaršije (sedište u Peći) što je učinio car Dušan (1345) bez dozvole carigradskog patrijarha. Iste godine Dušan se nakon silnih osvajanja proglasio za „cara Srba, Grka i Arbanasa” i krunisao u Skoplju.
Anatema je sa srpske crkve skinuta 30 godina docnije (1375) kada se Dušanovo carstvo uveliko raspadalo na oblasne feude i kneževe. Carigradski patrijarh prilikom skidanja prokletstva priznaje srpskoj crkvi rang patrijaršije i ona nastavlja svoj život u okolnostima turskih osvajanja u sve suženijim teritorijalnim i jurisdikcionim okvirima. To tako traje sve do pada Despotovine 1459. godine i kraja srpske srednjovekovne države. I upravo ta godina je ključna za pitanje koje će se danas pokazati važnim, a to je: šta se dešavalo sa pravoslavnom crkvom u Srba od 1459. godine i praktičnog gašenja Pećke patrijaršije, potom od njene obnove 1557, nanovog ukidanja 1766, pa sve do 1918. i naših dana?
Malo se zna o višoj crkvenoj upravi u periodu od 1459. pa do obnove Pećke patrijaršije 1557. Zna se da su ostaci nekadašnje srpske crkve odnosno eparhije koje su nekad pripadale Pećkoj patrijaršiji potpale pod jursdikciju Ohridske arhiepiskopije koja je bila sastavni deo grčke crkve. Kako srpske države više nije bilo, razne eparhije su potpadale i pod jurisdikciju drugih mitropolita ne nužno srpskih, bilo da su ih postavljale turske ili ugarske vlasti. Tako na primer 1480. godine pominje se beogradski mitropolit, izvesni Filotej o kome se skoro ništa ne zna osim imena, kao i da ga je na to mesto postavio ugarski kralj. Nekadašnja pravoslavna crkva u Srba koju je ustanovio sveti Sava sada je bila rascepkana na razne episkopate i mitropolije koje su međusobno bile neretko i sukobljene jer su se nalazile na teritorijama različitih i međusobno suprotstavljenih srednjovekovnih država i bile odraz njihovih međusobnih odnosa. A bilo je i upitno „nacionalno” osećanje. Nacije u današnjem smislu reči nisu još postojale. Prema Đ. Slijepčeviću, mnogi su se smatrali „Slovinima” kako bi se razlikovali od Ugara, Turaka, Arbanasa… Razlika u crkvenom smislu između Srba i Bugara jedva da je postojala: zajednički sveci to jasno pokazuju. Versko je dominiralo nad etničkim. U Zeti upravo u to vreme (1485) Ivan Crnojević predaje svetovnu vlast mitropolitu zetskom Vavili, a zetska mitropolija samo emotivno ostaje vezana za ugašenu Pećku patrijaršiju, a suštinski deluje potpuno samostalno.
I nakon obnove Pećke patrijaršije (1557), nekadašnje jedinstvo srednjovekovne crkve neće biti potpuno, jer kada se bude sklopio mir između Turske i Austrije (1699) biće povučene i nove državne granice koje će razbiti teritorijalnu celovitost obnovljene Pećke patrijaršije. Ne treba smetnuti sa uma da je pećki patrijarh Arsenije Čarnojević 1690. godine sa preko 30.000 Srba izbegao u Austriju, da mu je austrijski car Leopold priznao titulu patrijarha, pa će svoje sedište srpska crkva u Austriji prvo naći u Budimu, a potom u Sremskim Karlovcima sve do 1918. godine. U Austriji se tako od 1699. godine našlo sedam eparhija Pećke patrijaršije, dok je veći broj ostao na teritoriji pod turskom vlašću. Posle odlaska patrijarha Arsenija Čarnojevića u Austriju, na čelo Pećke patrijaršije došao je Grk Kalinik koga su tamošnje srpske eparhije priznale za patrijarha. Tako su Srbi imali jedno vreme dva patrijarha, Arsenija u Austriji i Kalinika u Turskoj, odnosno u Pećkoj patrijaršiji. Ipak jurisdikcije se više neće poklapati. Srbi u Austriji su do 1918. imali kanonski gledano svoju crkvu, a Srbi u Srbiji svoju. I sve je to verifikovano tomosima vaseljenskog patrijarha. Zetske, odnosno crnogorske mitropolite ustoličavali su uglavnom ruski episkopi, a bilo je slučajeva da je to činio i karlovački mitropolit.
Kada su Turci ukinuli Pećku patrijaršiju 1766. godine, tek tada će rascepkanost doći do punog izražaja. Osim dalmatinsko-bukovačke i dabro-bosanske mitropolije koje će potpasti pod jurisdikciju carigradskog patrijarha, crnogorska mitropolija će ostati i dalje samostalna sa mislima okrenuta nekadašnjoj veličini Peći i Dečana, ali pogleda uprtog u Rusiju i rusku crkvu. Ali taj pogled nije bio podanički. Kada je Petar Cetinjski (koji će nakon smrti postati svetac) nepravedno oklevetan kod ruskog patrijarha za tobožnju nebrigu o crkvenim poslovima, i ovaj zatražio njegovu smenu, mitropolit je dobio punu podršku Zbora crnogorskih glavara, a u svom odgovoru ruskoj crkvi upitao ruskog patrijarha s kojim pravom on traži njegovu smenu kad crnogorska mitropolija nije deo ruske crkve. I ovo pokazuje da je crnogorska mitropolija bila kanonski potpuno nezavisna.
Osim međusobnog uvažavanja, mitropolije karlovačka, crnogorska i beogradska, bile su kanonski potpuno razdvojene.
I tako će stanje biti sve do 1918. godine.
Nije se, dakle, oduvek Srpska pravoslavna crkva (SPC) tako zvala: ona taj naziv formalno-pravno nosi od ujedinjenja južnih Slovena u zajedničku državu SHS 1918. godine, tačnije od ujedinjenja pet mitropolija – tri autokefalne: mitropolije karlovačke (Crkva austrougarskih Srba), mitropolije beogradske (Crkva Kraljevine Srbije) i mitropolije crnogorske (Crkva Kraljevine Crne Gore) i dve kanonski vezane za Carigradsku patrijaršiju: mitropolija dabrobosanska i mitropolija dalmatinsko-bukovačka. Godine 1919. ove dve mitropolije zatražile su i dobile kanonski otpust od carigradskog patrijarha i ušle su u Karlovačku mitropoliju, a potom se s njom sjedinile u SPC. Ovde valja napomeniti da je glavni argument tražilaca kanonskog otpusta od Carigradske crkve glasio: „prema kanonskim načelima u pravoslavlju, moraju se crkvene granice poklapati sa državnim granicama.” (O tome detaljnije videti u: Boško Strika, Dalmatinsko-istarska eparhija, Dalmatinski manastiri, Zagreb, 1930., str. 73)
Tako je došlo do crkvenog ujedinjenja koje je svojim ukazom od 17. juna 1920.godine potvrdio, tada još uvek samo regent, Aleksandar Karađorđević.
Stvar je više nego jasna. Ujedinjenjem ovih mitropolija nastala je jedinstvena crkva pod zvaničnim imenom: Srpska pravoslavna crkva (SPC), baš kao što je ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca nastala nova južnoslovenska država. Ovom prilikom ostavljamo po strani načine takvog ujedinjenja koji u pojedinim slučajevima (npr. u slučaju Kraljevine Crne Gore) nisu bili nimalo bratski.
Nakon raspada SFRJ (1991) i SRJ (2006), Srbija i Crna Gora su postale dve samostalne, nezavisne države i subjekti međunarodnog prava. Uz tu činjenicu, sad glavno pitanje jeste: mogu li se stoga, ukoliko to žele, i pojedine mitropolije izdvojiti iz SPC?
I odgovor je jednostavan: naravno da mogu, čitava istorija pravoslavnih crkava to pokazuje. Uostalom kako bi drugačije nastajale nacionalne crkve do izdvajanjem iz neke druge u čijem su sastavu bile?
Teorijski, to izdvajanje može biti:
1. Sporazumno i legalno (traženjem i dobijanjem kanonskog otpusta);
2. Jednostranim izdvajajanjem bez odobrenja;
3. Nasilnim putem (promenama državnih granica nakon ratova i revolucija, tokom okupacije, političkim odlukama i slično).
Po kanonskim načelima u pravoslavlju, na koja su se 1919. pozivale dalmatinska i dabrobosanska mitropolija, današnja Crna Gora odnosno Mitropolija crnogorsko-primorska (MCP) bi, teorijski gledano, imala pravo da zatraži od Svetog arhijerejskog Sabora SPC kanonski otpust i da, ako ga dobije, ponovo kao pre 1918. postane autokefalna crkva.
To je u teoriji. Ali da li je i koliko to realno? U ovom političkom i društvenom trenutku svakako nije.
Jer, odbojnost SPC prema autonomnosti drugih episkopata i mitropolija i njen izraženi centralizam, doveli su svojevremeno do otcepljenja i nekanonskog formiranja Makedonske pravoslavne crkve i tek tada kada su sve eparhije SPC u Makedoniji otišle „na doboš”, SPC je dala autonomiju Ohridskoj arhiepiskopiji koja je posle 1967. postojala još samo u glavama vladika SPC, a ne u realnosti. U realnosti ta „Autonomna Ohridska arhiepiskopija” danas je jedna malena baraka „ohridskog arhiepiskopa” izvesnog Jovana Vraniševskog koji tu obavlja bogosluženja. I ma kako taj Jovan kanonski gledano bio vladika, on je isto što i nekadašnji engleski kralj Jovan bez Zemlje. Čovek bez ikakve realne crkvene vlasti.
Ali današnja SPC, ako zaista postupa u „bratskom duhu” kao što tvrdi, ako joj stvarno nije stalo „do materijalnih blaga ovoga sveta već do carstva nebeskog”, ako joj je iskreno stalo do mira i sprečavanja dalje podvojenosti svojih vernika u Crnoj Gori, sećajući se svojih sopstvenih molbi i zahteva za autokefalnost upućenih Carigradskoj patrijaršiji, bilo onih koje je upućivao sveti Sava 1219. ili onih novijih, iz 1919. dveju gore pomenutih mitropolija, dakle, ako je u svemu nabrojanom iskrena, trebalo bi da i sama predloži rešenje u ovim vrlo delikatnim trenucima za samu Mitropoliju i za državu Crnu Goru. Kanonski otpust za Mitrpoliju crnogorsko-primorsku – bio bi znak razuma u SPC. I obe crkve bi ostale u dobrim sestrinskim odnosima.
Ovako, najlošija varijanta je ona koju je Crna Gora decenijama ranije već preduzela: da iznova izgrađuje svoju nacionalnu crkvu. Na ovaj način ona derogira i ruši čitavu istoriju svoje crkve od Ivana Crnojevića i mitropolita Vavile preko vladika iz roda Petrovića pa sve do poslednjeg mitropolita samostalne crnogorske mitropolije Mitrofana Bana. Da se i ne govori o odricanju od verskih objekata sagrađenih do 1918. godine! Pa čak i o onima nastalim od tada do danas, jer je u njih ugrađen i trud i novac jednako države Crne Gore i svih pravoslavnih vernika u Crnoj Gori. U oba slučaja Crna Gora ima pravo da tvrdi kako su svi ti verski objekti deo kulturnog i istorijskog nasleđa Crne Gore (a ne Srbije!).
Politička uloga Crkve umesto verske, znači klerikalizaciju, a ova u krajnjoj liniji šteti samoj Crkvi, dok politička upotreba Crkve od Države (u ovom slučaju Srbije protiv Crne Gore zarad ostvarenja tzv. „srpskog sveta”) vodi potencijalnim sukobima. Patrijarh Porfirije i trenutni članovi Svetog Sinoda SPC bi morali o tome da dobro promisle pre nego što se definitivno i do kraja upuste u ovu opasnu igru koju eufemistički nazivaju „simfonijom Crkve i Države”. Crkva su kako izgleda samo oni, a država je samo Srbija! E, to se mora pod hitno izmeniti! Inače sukobi i raskoli će se sa crkvenog preneti i na politički teren. A to ugrožava mir na Balkanu.