Svetska ekonomska kriza iz 2008. ozbiljno je uzdrmala i Evropu i svet. To je, dakako, jedna od većih inače zakonomernih cikličnih kriza svetskog kapitalizma. Jačanje ekstremne desnice, Bregzit i izbor Donalda Trampa za predsednika SAD 2016. godine, samo su potvrdili da je politička i društvena kriza ozbiljna i da, kao reakcija na nju, ekonomski i politički nacionalizam uzima sve više maha. Populizam odnosno antiliberalistička politika nekih zemalja EU (pre svih iz tzv. Višegradske grupe Poljske, Mađarske, Slovačke i Češke, a od nedavno i Italije) ali i množine (još uvek) opozicionih partija krajnje desnice širom današnje Evrope (Belgija, Holandija, Francuska, Austrija, Nemačka) odbacivanje svih nadnacionalnih organizacija, internacionalizma i „besmislenih ideja kosmpolitizma oličenih u multikulturalizmu, feminizmu, ateizmu i tobožnjim klimatskim promenama” (Stiv Benon), ozbiljno upozoravaju na događaje od pre osamdeset i više godina i pojavu fašizma i nacionalnog socijalizma (nacizma). Uprkos činjenici da u istoriji ne postoje potpune istorijske analogije, sličnosti su neodoljive. Ovde ćemo se osvrnuti na neke od njih.
Naime, i tokom jedne isto tako velike svetske ekonomske krize (1929) pa sve do početka Drugog svetskog rata, Evropu je preplavio talas opšteg uverenja da je liberalno-demokratski model pred završetkom svoje ere i da je na pomolu izgradnja novog evropskog političkog i ekonomskog sistema kome će bitne elemente davati autoritarne odnosno nacionalne tj. suverenističke države. Hitlerova Nemačka i Musolinijeva Italija su bile uzor mnogima, a naročito tadašnjoj evropskoj desnici. Bio je to „nov pogled na svet” koji je favorizovao „moralno čist i jedinstven narod, bez klasnih podela”, autoritarnog vođu, povratak tradiciji, porodici i religiji, nasuprot međunarodnom kapitalu koji „razara nacionalno biće i njegovu tradiciju”, ali i marksističkom shvatanju socijalizma tj. internacionalističkoj klasnoj solidarnosti radnika. Bio je to takođe i pogled koji je favorizovao rasnu nacionalnu čistotu oličenu u antisemitizmu (baš kao što je danas slučaj u ksenofobnoj antimigrantskoj politici koja sve više dominira savremenom Evropom i svetom). Zagovarana je „Nova Evropa” odnosno „Evropa naroda.”, a ne građana.
Hitler je percepiran kod velikog broja uglednih evropskih intelektualaca kao lider koji je idejom nacionalsocijalizma u kojem „kapital ne služi međunarodnim hijenama već nemačkom narodu”[1], osnažio privredu i vojno ojačao Nemačku čime je podigao ugled nemačke nacije i države narušen svetskim ekonomskim krahom i frustrirajućim porazom u Prvom svetskom ratu. Američki list Time koji tradicionalno na kraju godine bira najpopularnijeg i najuticajnijeg političara u svetu, izabrao je 1938. godine upravo Adolfa Hitlera za ličnost godine posvećujući mu naslovnu stranu sa fotografijom.
Hitlerova ekonomska politika, međutim, baš kao i Musolinijeva, nije bila antikapitalistička, naprotiv, ona nije ukidala privatnu svojinu, već je zagovarala ideju da nacionalni kapital mora ostati u nacionalnoj državi[2] i da stoga mora biti podvrgnut strogoj državnoj kontroli baš kao i radničke nadnice. Poboljšavajući položaj nemačkih radnika, on i njegovi sledbenici sebe su nazivali nacionalnim socijalistima, prezirući Marksov naučni socijalizam koji je zagovarao ukidanje privatne svojine, internacionalnu solidarnost i klasno jedinstvo međunarodnog radništva.
Iz takve Nemačke (kao i Musolinijeve Italije uostalom), tridesetih godina prošloga veka uklonjeno je sve što je ličilo na nadnacionalno, jer je ono smatrano neprijateljem nacionalnog duha, morala, tradicije i istorije. Hitler je tako zabranio sve institucije sa međunarodnim naznakama koje su delovale u Nemačkoj (danas bismo rekli nevladine organizacije) što je nailazilo na glasno odobravanje evropskih desničarskih partija.
U mnogim evropskim državama se počelo ozbiljno raspravljati o potrebi unutrašnjih reformi čiji je cilj prilagođavanje novoj konstelaciji snaga u Evropi. „Današnja Evropa je na izdisaju i na pragu smo stvaranja nove Evrope, Evrope suverenih nacionalnih država, zato dole sa angloameričkom kulturom, dole sa Engleskom, ta svetska imperija mora na kolena!” izjavio je egzaltirano norveški pisac, nobelovac Knut Hamsun 1939. godine.[3]
Svetska i evropska levica je bila kao i danas, nažalost, konfuzna, neodlučna i rascepkana na pristalice staljinizma (u većini) i one koji su staljinizam smatrali za izneverenje elementarnih Marksovih ekonomsko-socijalnih načela. Ta konfuzija je naročito došla do izražaja sklapanjem „Pakta o prijateljstvu i nenapadanju” između Nemačke i SSSR-a, 23. avgusta 1939. godine u samo predvečerje Drugog svetskog rata.
I kod nas su simpatije za autoritarno, populističko vladanje Hitlera iskazivali mnogi intelektualci još tridesetih godina. Jedan od njih je bio i Miloš Crnjanski u svojim izveštajima iz Berlina gde je bio dopisnik režimskog Vremena.
U takvoj atmosferi koja je vladala u celoj Evropi tog vremena, pod snažnim utiskom nemačkog „privrednog čuda”, ali i rastuće vojne moći, i u krugovima vlade Dragiše Cvetkovića vođena je diskusija o potrebi usklađivanja politike i privrede u skladu sa novim vremenom i promenjenim okolnostima.
Tako je na konferenciji u Vukovoj Gorici kod Karlovca sa predstavnicima Mačekove HSS održane 27. juna 1940, Cvetković rekao: „Sadašnje međunarodne prilike toliko su izmenile ceo rad, kapital i sve ekonomske principe i doktrine, da se sasvim prirodno i kod nas sve starije teorije i raniji pogledi na život moraju iz osnova menjati. Pri rešavanju radničkih i uopšte socijalnih pitanja moraju se u obzir uzimati rezultati nemačkog nacionalnog socijalizma i italijanskog korporativnog sistema.”[4]
U diskusiji o ekonomskim i socijalnim reformama došlo je do izražaja gledište da njihov nosilac mora biti „jaka nacionalna država” i da umesto liberalne treba biti uvedena planska privreda kao u Nemačkoj.
Cvetkovićevu ideju da Jugoslavija postane korporativna državapodržao je Jugoslovenski radnik, organ JUGORASA, u svom tekstu pod naslovom „Korporativna država”: „Odavno je trebalo biti svima jasno da naša zemlja ne može da izdrži nikakvu utakmicu na čelu sa starim mehanizmom liberalne privrede u kojoj su sve nacionalne vrednosti podređene interesima profita.”[5]
Vladin list Vreme smatrao je da prilagođavanje novom poretku u svetu stvar koja je izvan svake diskusije. „Stara Evropa je pokazala nesposobnost, a nova je u stvaranju. Nova načela će vladati evropskim političkim i ekonomskim životom, a teško državi koja se na vreme ne prestroji na nov ekonomski poredak već ostane zavorena u sistemu liberalno-tržišnog načina privređivanja i usled tržišnih zakonitosti i kapitalističkog profita potpuno izvrgne svoju nacionalnu privredu katastrofi. Nemačka i Italija su danas svetionici suverenizma, nacionalnog socijalizma, brige za socijalni položaj svojih radnika i seljaka, svog naroda, nasuprot surovosti internacionalnog kapitala.”[6]
Ni Cvetkovićevi koalicioni partneri iz Mačekove Hrvatske seljačke stranke nisu zaostajali u hvaljenju ekonomsko-socijalnog sistema Nemačke i Italije. Tako je Hrvatski dnevnik, organ HSS pisao: „Nova Europa mora postati ekonomskom i političkom zajednicom na sreću i velikih i malih naroda. Njemačka i Italija ostvarit će ono, što nisu mogle učiniti niti Amerika, niti Velika Britanija i Francuska, nosioci starih koncepcija.” U istom broju list je objavio izjavu dr Vlatka Mačeka o „vlastitom putu HSS” u sprovođenju ekonomskih i socijalnih reformi „na osnovu seljačke demokracije koja se za razliku od ekonomskog liberalizma građanske demokracije temelji na načelima planske privrede. Na taj način vidi se da seljačka demokracija za kojom težimo nema ništa zajedničkog sa buržoaskom demokracijom Zapadne Europe.”[7]
Tako su, eto, o povratku suverenizma i nacionalnog „u staru klonulu Evropu” i o novom evropskom poretku govorili i pisali evropski i jugoslovenski političari i mediji s kraja tridesetih godina. Sudbina tadašnje Evrope i sveta kao i tragične posledice takvih shvatanja, dobro su poznati.
Kapitalizam kao društveno-ekonomski sistem menja svoje oblike ali ne i narav: iz njegovih nedara nakon velikih svetskih kriza zakonomerno se rađaju nacionalizmi, ratovi i nacifašizam. Levica zbog svojih sopstvenih ne tako lako ostvarivih nazora (internacionalno bratstvo radnika i seljaka, međunarodna klasna solidarnost), takođe zakonomerno gubi bitku sa jednostavnošću, sveopštom razumljivošću i prijemčivosti nacionalnog odnosno čvrste „nacionalne zajednice” (Volksgemeinschaft), termin u nemačkom jeziku koji je skovao upravo nemački nacionalni socijalizam, i njezinom unutarnacionalnom solidarnošću koju proklamuju nacionalni socijalizam i fašizam (Hitler: „Nema društvenih klasa postoji samo jedna ‘klasa’ a to je nemački narod”).
Slične stvari danas zagovaraju Viktor Orban, Mateo Salvini, Marina Lepen, Gert Vilders, Najdžel Faraž, Hajnc-Kristijan Štrahe, i posebno američki emisar nove desnice Stiv Benon koji sa svojim profašističkim pokretom „Movement”, tumara Evropom (trenutno je smestio svoje sedište u Salvinijevoj Italiji) i sa velikim brojem pristalica uz obilatu finansijsku pomoć Putinove Rusije podučava evropsku ekstremnu profašističku desnicu pripremajući je za ovogodišnje majske izbore u Evropskoj uniji.
Svetska i evropska levica je pre osamdeset godina kasnila sa akcijom, a kad je rat već počeo bila je prinuđena da sklopi savez sa liberalnom demokratijom kako bi spasila svet od nacifašizma. U tome je srećom uspela, ali tek nakon ogromnih ratnih strahota i razaranja. Možda ove 2019. godine baš na majskim izborima za EU (makar nevoljno, ali nužno!) opet pristupi tom savezu, ovoga puta na vreme, kako bi svet i Evropa bili pošteđeni novih ratnih užasa.
FUSNOTE:
[1] „Ali da li stvarno zanima te međunarodne hijene da li je neka zemlja demokratska ili autokratska? Ne, njih to ne interesuje ni najmanje. Njih zanima samo jedna stvar: da li je neko spreman da bude iskorišćen i pljačkan. Da li je neko dovoljno glup da ćuti u tom procesu pljačkanja. I kada je demokratija dovoljno glupa da ćuti i trpi, ona je dobra. A kada autokratska država izjavi: Nećete gospodo strani kapitalisti više pljačkati naš narod ni spolja ni iznutra, onda je ona loša. A mi, autoritarna, nacionalna država, razlikujemo se od demokratije po tome što iza sebe imamo ceo narod i što brinemo o tom svom narodu.” (Iz Hitlerovog govora na zboru NSDAP u Nirnbergu 1934. g.)
[2] „Volja da se ekonomski sistem stavi u službu naroda, a kapital u službu ekonomskog sistema su jedine stvari koje su od presudne važnosti. Mi znamo da se nacionalni socijalizam bori protiv stava da ekonomska struktura postoji radi koristi kapitala i kapitaliste i da se na ljude gleda kao na predmet u ekonomskom sistemu.” (Videti Hitlerov govor u Rajhstagu od 30. januara 1937. godine povodom obeležavanja četvorogodišnjice od dolaska NSDAP na vlast).
[3] „Nisam vrijedan da svečano govorim o Adolfu Hitleru, a ni njegov život i djelo ne pozivaju na iskazivanje sentimentalnih osjećaja. Bio je ratnik, ratnik za čovječanstvo i propovjednik evanđelja o pravima svih naroda. Predstavljao je pojavu reformatora najvišeg stupnja, a povijesna mu je sudba bila da je morao djelovati u vremenu najbesprimjerenije surovosti koja ga je na kraju oborila. Tako bi običan Zapadnoeuropljanin trebao gledati na Adolfa Hitlera, a mi, njegovi bliski pristaše, priklanjamo glave pred njegovom smrću.” Članak je izašao u ponedjeljak 7. svibnja 1945, u dnevnim novinama Aftenposten u Oslu, nekoliko minuta prije završetka Drugoga svjetskog rata. (https://www.jergovic.com/subotnja-matineja/knut-hamsun-genij-u-hulji-2/, pristupljeno 10. marta 2019. g.)
[4] Politika, br. 11518, 28. jun 1940. g.
[5] Jugoslovenski radnik, 6. jul 1940. g.
[6] Vreme, 11. jul 1940. g.
[7] Hrvatski dnevnik, br. 1495, 29. jun 1940. g.