O Kosovu se mnogo govori, a malo zna. Kosovo se i voli i mrzi. Kosovo je svetinja koja se ne poštuje. Kosovo se do neba uzdiže, a po svemu što ga čini i simbolizuje se gazi. Ovako bih okarakterisao zbunjujuće stavove javnog mnjenja u Srbiji na temu Kosova, čiji se ekstremiteti prepliću i bezglavo gube jedno u drugom, a koje svakodnevno formira i učvršćuje dominantna žuta štampa.
Ali, Kosovo je mnogo više od toga što nam se servira. Mnogo više od krvave istorije, srednjovekovnih mitova, verskih objekata i mesta koje je opljačkao i opustošio ko je god stigao. Kosovo je, pre svega, ono što jeste danas, u sadašnjosti, i što od njega grade ljudi koji su tu, prisutni, i koji ga čine živim. Ono je zemlja koja je pre četvrt veka pretrpela rat i čiji je narod, prvenstveno omladina, neumorno brani i vraća na noge.
Moj put ka Kosovu
Prošla je skoro čitava decenija otkad sam prvi put kročio na tlo ove zemlje. U poslednjih osam godina, posećujem je, boravim u njoj, radim i vodim uobičajen svakodnevni život kao i svaka njena građanka i građanin. Između mene i jednog Kosovara gotovo i da nema vidljive razlike. Albanski jezik sam četiri godine studirao i završio na Katedri za albanologiju na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Zatim sam pohađao i diplomirao istorijsku lingvistiku na Filološkom fakultetu Univerziteta u Tirani, uz odbranu master rada sa temom “Srbizmi u uličnom govoru (slengu) mladih na posleratnom Kosovu”.
Još u toku dvogodišnjih master studija, odlučio sam da se oprobam u jednoj od profesija za koje sam se godinama osposobljavao i zaposlio se kao prevodilac srpskog i albanskog jezika, prvo na programu za manjine Radio-televizije Albanije u Tirani, a zatim u raznim prevodilačkim agencijama i nevladinim organizacijama u Prištini. Osim toga, kao profesor jezika po zvanju, upustio sam se i u držanje časova ta dva jezika, kako strancima koji žive ili periodično borave na Kosovu, tako i mladim Albancima i Srbima zainteresovanim za učenje jezika jedni drugih.
Treća profesija, najdraža od svih, ona albanologa, omogućila mi je da podrobno istražim i izučim istoriju, kulturu i jezik čitavog jednog naroda, koji na tom mističnom Kosovu čini većinu.
Put albanologije odveo me je svuda po Kosovu, od planine Bajgore i Mitrovice na severu do planine Šare, Prizrena i Uroševca na jugu, i od Prokletija i Peći te Đakovice i Dukađinske ravnice na zapadu do planina Goljak i Karadak i Kamenice na istoku. Dao mi je odgovore na mnoga pitanja u vezi sa narodom koji tu živi, kako živi, od čega živi, o njihovim precima, običajima, načinu razmišljanja, njihovim individualnim i kolektivnim težnjama, a na kraju i o njihovom dijalektu, severnom gegijskom, njegovim raznim poddijalektima i naglascima u zavisnosti od geografskog područja, koji se u nekim slučajevima znatno razlikuju od grada do grada, pa i od sela do sela, ali koji spadaju pod isti severni dijalekat, specifičan za Kosovo, Preševsku dolinu, severozapadnu Severnu Makedoniju, severnu Albaniju i jugoistočnu i severoistočnu Crnu Goru.
Liberalizacija viza
Prvi januar ove godine Kosovari su dočekali dvostrukim slavljem. Nova 2024. donela im je dugoočekivanu slobodu kretanja unutar Šengenske zone bez viza. Do ove godine, Kosovo je bila jedina getoizirana država u Evropi, a njeni građani taoci politike na čijem se dnevnom redu njihovo blagostanje i ravnopravnost sa građanima ostalih zemalja ne nalazi ni pod tačkom “razno”. Poređenja radi, građanima Srbije, zajedno sa građanima Makedonije i Crne Gore, vize su ukinute u decembru 2009. godine, nešto manje od dve godine nakon proglašenja nezavisnosti Kosova 17. februara 2008, stavljajući Kosovare, kako albanske, tako i bošnjačke, turske, romske, aškalijske, egipćanske, goranske, pa i srpske etničke pripadnosti, u podređenu poziciju naspram svojih prekograničnih suseda.
Liberalizacija viza dočekana je u neverovatnoj atmosferi uzbuđenja, radoznalosti, ali i anksioznosti i osećaja neizvesnosti. “Urime Viti i Ri, urime liberalizimi!”, što na albanskom znači “Srećna Nova godina, srećna liberalizacija”, odjekivalo je ulicama i trgovima punim ljudi. Mnogi mladi su godinama unazad planirali putovanja po Evropi, ali i tražili mogućnosti da se tamo zaposle i ostanu na duže. Njihovi roditelji, od kojih mnogi već imaju barem po jedno dete vani, zabrinuli su se da će ovog puta ostati sami. Ipak, svojoj deci pružaju podršku u potrazi za boljim životom, u nadi da će se jednog dana vratiti kući.
Neki od mladih izražavaju želju da se vrate i izgrade budućnost u svojoj zemlji. Činjenica je da dosad mnogi nikada nisu imali priliku i mogućnosti da putuju po Evropi, osim u okolne zemlje kao što su Albanija, Crna Gora, Srbija, Makedonija i Turska, za koje im nije trebala viza, dok je veliki broj i onih koji nikada van Kosova nisu bili. Ovu vrstu oslobođenja od isključenosti i getoizacije Kosovari su dočekali 16 godina nakon zvaničnog proglašenja Kosova kao nezavisne republike i 24 godine nakon završetka rata.
Šesnaest godina međunarodnog priznanja
Jasno se sećam dana kada je Kosovo ozvaničilo svoju državnost. Imao sam 17 godina i aktivno sam pratio dešavanja u svetu i regionu. Od tada, proslavi tog dana prisustvovao sam u Zagrebu i Njujorku, a poslednjih godina tamo gde je sve počelo: na Kosovu. Ove godine, obeleženo je 16 godina od zvaničnog, međunarodno priznatog proglašenja nezavisnosti. Glavno šetalište “Majka Tereza” u centru Prištine oslikavale su zastave Kosova, ali i Albanije i SAD-a.
Kolektivno raspoloženje oživelo je tog hladnog, ali sunčanog februarskog dana, koji je bio ispunjen dešavanjima od ranog jutra do večernjih časova. Pored odavanja počasti na grobu dve najznačajnije političke ličnosti Albanaca u skorijoj istoriji, Ibrahima Rugove i Adema Demačija, kosovski zvaničnici zastali su i pred spomen-ploču posvećenu nestalim licima za čijim telima se još uvek traga, kao i pred spomenik “Heroinat” (srp. Herojkinje) posvećen ženama žrtvama rata i seksualnog zlostavljanja tokom rata. Ostatak dana proveden je u uličnoj muzici, koncertima na trgovima i drugim aktivnostima i diskusijama o prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.
Civilno društvo i Marš za prava žena
Nakon rata, na Kosovu su usledile godine praktičnog bezakonja, iako je za zakonodavstvo i vladavinu prava zvanično bio zadužen UN. Slabo monitorisanje sprovođenja zakona stvorilo je uslove za organizovani kriminal, nelegalnu kupovinu zemljišta, kao i nelegalnu gradnju. Takođe je dovelo do procvata korupcije i nepotizma u svim strukturama, što je mnoge mlade koji su dolazili iz nepolitičkih porodica ostavilo bez posla i prepustilo ulici. Uz sve to, međuetničke tenzije se nisu smirivale. Naprotiv, već u februaru 2000. godine, nepunih godinu dana od završetka rata juna 1999, dogodilo se ono što se na albanskom zove “Noć užasa” (Nata e tmerrit), kada je izbio međuetnički konflikt, u kome je u severnom delu Mitrovice vatrenim oružjem ubijeno 10 osoba albanske etničke pripadnosti i preko 11 hiljada drugih proterano u južni deo grada. Bio je to ključni momenat koji je za posledicu ostavio Mitrovicu podeljenom po etničkim linijama do dan-danas, na severnu srpsku i južnu albansku.
Četiri godine kasnije, oružani konflikt između Srba i Albanaca ponovo je kulminirao marta 2004. u onome što se na albanskom naziva Martovski neredi, a na srpskom Martovski pogrom, koji je ostavio mrtve i povređene na obe strane i u kojem je na hiljade srpskih civila napustilo svoje domove južno od reke Ibar i prešlo na severni deo Kosova te dalje za Srbiju. Ovaj sukob odredio je dalje sudbinu etnički podeljenog Kosova do dan-danas, iako je određeni broj Srba ostao da živi južno od Ibra, dok se jedan broj i vratio u mesta koja je bio prisiljen da napusti.
U tako neprijateljskoj klimi, nezaposlenost je sve više rasla i mladi su pronalazili poslove uglavnom u međunarodnim i domaćim nevladinim organizacijama. Mnogi građani i građanke iz svih etničkih zajednica uključili su se u građanski aktivizam, koji je godinama kasnije otvorio put mladima iz svih zajednica, a pre svega iz albanske i srpske, da stupe u kontakt jedni s drugima i uspostave međuljudske odnose i saradnju kroz civilno društvo. Kosovo je zemlja sa velikim brojem NVO u regionu, a pored statistike registrovanih organizacija, pokazatelj ogromnog angažmana NVO je i glas mladih koji odjekuje širom Kosova i koji se organizuju i bore protiv svake negativne pojave u još uvek pretežno konzervativnom, patrijarhalnom društvu.
I ovog 8. marta, neformalna građanska feministička inicijativa “Marshojmë, s’festojmë”, što u prevodu znači “Marširamo, ne slavimo”, a koju čini grupa individualnih aktivista/kinja, na trgovima i ulicama Prištine organizovala je marš za prava žena, pozivajući na slobodu, ravnopravnost i solidarnost. Ove godine, marš je nosio slogan “Marshojmë për njana-tjetrën”, odnosno “Marširamo jedna za drugu”.
Femicid je tužna i zastrašujuća realnost u kosovskom društvu i svim njegovim zajednicama. Ta negativna pojava patrijarhalnih društava ne poznaje vere i nacije, te kao takva predstavlja institucionalni problem. Jedna od organizacija koja učestvuje u organizovanju i vođenju protestne šetnje je i Kolektivi për mendim dhe veprim feminist (Kolektiv za feminističku misao i akciju), koji zajednički vode tri devojke i jedan momak, Liridona Sijarina, Fjolla Mucaj, Diana Morina i Erblin Ajdini, a kojem doprinosi i širi krug aktivistkinja koje nisu članice. Kolektiv već godinama zahteva da se sistematsko ubijanje žena, najčešće od strane njihovih supruga i partnera, ali i drugih muških članova porodice, tretira kao urgentan državni problem. Aktivistkinje i aktivisti Kolektiva, ali i ostalih feminističkih organizacija, optužuju institucije Kosova za saučesništvo u ubijanju žena zbog njihovog nemara i neuspeha u borbi protiv femicida. Posebno upućuju optužbe policijskim i pravosudnim organima, kao i samoj Vladi, zbog činjenice da je većina ubica žena prethodno već imala krivični dosije ili bila prijavljena za nasilje u porodici. Takva ubistva se, uz slučajeve silovanja, dešavaju u skoro svim gradovima na Kosovu, ali i manjim, ruralnim mestima. Kolektiv za feminističku misao i akciju je tako reagovao i kada je početkom avgusta Dejan Živković u Donjoj Gušterici kod Gračanice ubio svoju suprugu Mariju, koja je dva dana nakon što ju je brutalno prebio preminula u Kliničkom centru u Prištini. Aktivistkinje Kolektiva iz Prištine organizovale su akciju odlaska u Gračanicu i ispisivanja poruka na zidovima na srpskom “Ubijanje žena je urgentan državni problem” i “Pravda za ubijene žene”. U njihovoj objavi o ovom slučaju na društvenim mrežama, između ostalog, stoji: “Ona i druge žene su ubijene samo zato što su bile žene. Za razliku od drugih žena, njeno ubistvo je još više prećutano u javnosti jer je bila Srpkinja.”
Kolektiv se pored prava žena bori i za prava osoba drugačijih seksualnih orijentacija i rodnih identiteta, kao i protiv rata u Gazi. U njihovom pozivu na ovogodišnji osmomartovski marš piše: “Marširamo jedna uz drugu za sebe i za sve druge žene i devojke. Marširamo za žene i protiv višestrukog ugnjetavanja u patrijarhalnom, kapitalističkom, rasističkom i heteronormativnom poretku. Takođe marširamo protiv novih neoliberalnih pokušaja da se oslabe društveni pokreti i da se kolonizuju i egzotizuju žene iz radničke klase, ruralnih područja, rasijalizovanih grupa i potlačenih rodnih i seksualnih identiteta. Sutra marširamo i za Gazu i napominjemo da dokle god Izrael sprovodi genocid nad Palestinom, ne može biti feminističkih poziva i borbi bez uključivanja palestinske borbe.”
Parada ponosa
Osmog juna ove godine, u Prištini je održana osma po redu Parada ponosa, šetnja za jednaka prava i slobode osoba drugačijih seksualnih orijentacija i rodnih identiteta kao proslava svih različitosti u društvu i promovisanje ljubavi i mira u svetu u kojem nas često okružuju mržnja i nepravda. Ovogodišnji slogan parade “Kemi qenë dhe do t’jemi” (Bili smo i bićemo) bio je ispisan na glavnom transparentu koji je predvodio šetnju.
Ono što se ove godine isticalo od prethodnih jeste činjenica da su taj transparent na čelu parade držali lično premijer Kosova Albin Kurti, gradonačelnik Prištine Përparim Rama i još nekoliko drugih zvaničnika i zvaničnica. Bio je to prvi put da je jedan premijer Kosova izašao na trg i svojim prisustvom javno podržao borbu LGBTIQ+ zajednica za jednaka prava i slobode, te nediskriminatorno i uključujuće društvo gde se i njihovi pripadnici i pripadnice poštuju i tretiraju ravnopravno kao i ostali građani i građanke Kosova. Iako je taj gest pozdravljen od strane samih zajednica za čiju je vidljivost šetnja i održana, kao i njihovih domaćih i stranih podržavalaca/teljki, građani i građanke tih zajednica i dalje ostaju marginalizovani/e i u senci.
Stoga se u javnom diskursu o pitanju LGBTIQ+ osoba postavlja pitanje: da li je dovoljno izaći jednom u godini i javno pružiti podršku ili je potrebno svakodnevno preduzimati konkretne radnje u borbi protiv institucionalne diskriminacije osoba različite seksualnosti i rodnog identiteta? A ta diskriminacija se poslednjih par godina na Kosovu ogleda u skupštinskoj raspravi o Građanskom zakoniku koji bi otvorio put istopolnim brakovima i pravu LGBTIQ+ osoba na osnivanje porodice, a koji nailazi na veliki otpor, kako u društvu, tako i u redovima same vlasti. Najveća ironija, međutim, možda leži u činjenici da je jedan od najsnažnijih glasova u Skupštini Kosova protiv usvajanja Građanskog zakonika upravo onaj predsednice Komisije za ljudska prava i rodnu ravnopravnost, Dude Balje.
Februara 2024. godine, 55 nevladinih organizacija potpisalo je i poslalo pismo predsedniku Skupštine u kom se traži da se Duda Balje, koja je ujedno i predstavnica bošnjačke zajednice kao poslanica u parlamentu, smeni sa mesta predsednice Komisije za ljudska prava, iz razloga što se ne zalaže za jednaka prava svih, koristi diskriminatoran i uvredljiv jezik prema LGBTIQ+ osobama i kao poslanica skupštine sabotira usvajanje Građanskog zakonika. Među njenim izjavama usmerenim protiv osoba različite seksualnosti nalaze se i tvrdnje da u bošnjačkoj zajednici koju ona predstavlja “nema nijedne LGBT osobe”, da istopolni seksualni odnosi nisu prirodni te su stoga u Islamu zabranjeni i da to “nije deo naše tradicije”. Međutim, pripadnici/e LGBTIQ zajednica i njihovi/e podržavaoci/teljke ne odustaju od svojih zahteva za usvajanje Zakonika i garantovanje ravnopravnosti pred zakonom, i na ulicama Prištine svojim aktivizmom postaju sve vidljiviji u društvu te predmet sve češćih rasprava, kako u društvu i medijima, tako i u porodičnom okruženju.
Dvadeset pet godina od oslobođenja
Ove godine je prošlo tačno 25 godina od potpisivanja Kumanovskog sporazuma i završetka rata na Kosovu. Vlada Kosova i njegovi/e građani/ke su 12. juna proslavili/e 25 godina od oslobođenja, što predstavlja dan kada su NATO trupe, nakon kampanje bombardovanja, ušle na teritoriju Kosova, a srpske snage se povukle sa nje i krenule ka severu Kosova i Srbiji. Po nekima bi taj datum trebao biti 10. jun, dan kada je 1999. godine usvojena Rezolucija 1244 Saveta bezbednosti UN, pošto su neki gradovi na Kosovu, kao npr. Gnjilane i Istok, oslobođeni kasnije, 17. i 20. juna, dok Mitrovica nema svoj zvanični datum oslobođenja.
Godišnjica je obeležena raznim dešavanjima u glavnom gradu, uključujući svečanu seancu u Skupštini i paradu Bezbednosnih snaga Kosova (FSK) i Policije Kosova na glavnom šetalištu “Majka Tereza”. Obeležavanju je, između ostalih, prisustvovao i William Walker, nekadašnji ambasador OEBS-a koji je dan nakon masakra počinjenog u Račku kod Štimlja od strane srpskih snaga posetio mesto zločina i prvi o tome javno progovorio. On je tom prilikom izjavio sledeće: “Velika mi je čast i privilegija što sam ovde danas, da proslavim ovaj istorijski dan ne samo sa Albancima i Kosovarima, već i sa srpskom zajednicom koja živi ovde. Ovaj dan simbolizuje ne samo novo poglavlje u istoriji Kosova, već i korak ka svetlijoj budućnosti za sve njegove građane.”
“Jesmo li dovoljno bežali/e?”
Na Kosovu postoje i nevladine organizacije koje se na različite načine bave suočavanjem sa prošlošću i odaju počast svim žrtvama rata koji je vođen 1998-1999. godine. Neke od njih to rade u vidu zajedničkih aktivnosti sa mladima albanske i srpske nacionalnosti, kako iz dotičnih zajednica na Kosovu, tako i iz Srbije, kao što je Inicijativa mladih za ljudska prava, koja ima svoje sedište, između ostalog, i u Beogradu i u Prištini. Postoje i one koje se bave dokumentovanjem žrtava rata i statističkim podacima, poput Fonda za humanitarno pravo, koji takođe ima sedište u Prištini. Organizacija čiji je fokus na mladima je i Fondacioni Shtatëmbëdhjetë (Fondacija 17), koja se pored ostalih oblasti takođe bavi čuvanjem sećanja na prošlost, kako ratnu, tako i posleratnu.
Fondacija 17 pruža radni prostor u koji mladi obično odlaze sa svojim laptopovima da rade preko dana, a ima i umetničku galeriju pod nazivom Galerija 17, gde često organizuje performanse i izložbe koje se bave ratnom i posleratnom tematikom. Jedna od poslednjih izložbi, održana u julu ove godine, u fokusu je imala odlazak mladih iz zemlje, a predstavljala je rekonstrukciju performansa i izložbe iz 2004. godine, gde je glavni slogan glasio “A kena flejt boll?” (Jesmo li dovoljno spavali/e?), dok je 20 godina posle pitanje preformulisano: “A kena ik boll?” (Jesmo li dovoljno bežali/e?), aludirajući na trenutne, posleratne okolnosti i fenomen odlaska mladih u inostranstvo, koji preovladava u svim balkanskim zemljama, kao i svim ustavnim zajednicama Kosova.
“Druga Srbija”
Organizacija koja se bavi ratnom prošlošću i čiji je cilj otkrivanje istine i zbližavanje zajednica kroz razne publikacije jeste Admovere. Nju predvodi dugogodišnji građanski aktivista, istoričar i publicista iz Prištine Shkëlzen Gashi, koji je objavio veliki broj knjiga o istorijskim dešavanjima na Kosovu u poslednjih 130 godina i kosovskim političkim ličnostima koji su se tokom Jugoslavije i ratnih sukoba 90-ih istakli kao jedni od ključnih aktera. Među njima je i biografija Adema Demaçija, poznatog i kao “kosovski Mandela”, zbog 30 godina provedenih u jugoslovenskim zatvorima kao politički disident i borac protiv državne represije nad albanskim stanovništvom, još od vremena režima ministra policije Aleksandra Rankovića, koji je u periodu između 1946. i 1966. prema Albancima zaveo represivni režim na čitavoj teritoriji Kosova, u decenijskom procesu razoružanja bivših Balista koji su tokom Drugog svetskog rata i nemačke i italijanske okupacije Kosova kolaborirali sa nacistima i faštistima. Demaçi je oslobođen 1990. godine, kada se vratio na Kosovo i odmah angažovao u borbi protiv represije nad albanskim civilima i intelektualcima od strane režima Slobodana Miloševića, od 1990. do izbijanja oružanog sukoba i kraja rata 1999. godine.
Pored toga, Gashi je 2019. godine pokrenuo i projekat “Sërbia Tjetër” (Druga Srbija), gde je napravio listu srpskih, odnosno jugoslovenskih intelektualaca/ki koji/e su se 90-ih otvoreno protivili/e Miloševićevom režimu i ratu na Kosovu i do sada objavio izdanja o četiri značajne ličnosti, svako od njih objavljeno je na albanskom, engleskom i srpskom jeziku. Njegov cilj je da ovim projektom albanskoj javnosti na Kosovu pokaže i drugo lice Srbije, ono koje je bilo protiv rata i državne represije nad albanskim narodom. Kao suaktivista i prijatelj, Gashi me je na ovom projektu još 2021. godine angažovao kao prevodioca za srpski jezik. Do sada smo od srpskih ličnosti objavili jugoslovenskog arhitektu i političara Bogdana Bogdanovića, visokog državnog funkcionera Miloša Minića, advokata Srđu Popovića i reditelja Lazara Stojanovića. Dok sam na prva tri izdanja radio kao prevodilac, na četvrtom izdanju o Lazaru Stojanoviću sam prvenstveno radio kao istraživač, gde sam prikupio sve objavljene intervjue i izjave u kojima je Stojanović govorio o svom disidenstvu i aktivizmu tokom i nakon Jugoslavije, o svom filmu “Plastični Isus” koji su jugoslovenske vlasti 1972. zabranile, a Stojanovića osudile na 3 godine zatvora, čime je postao prvi i jedini jugoslovenski filmski reditelj osuđen na zatvorsku kaznu, i protivio se ratovima na Balkanu, uključujući i ratu na Kosovu. Stojanović je tako u zatvoru 1972-1975. upoznao Demaçija i ostale albanske političke disidente i preko njih se informisao o istoriji Kosova, položaju Albanaca na Kosovu i njihovim težnjama za nezavisnost. Poslednji projekat organizacije Admovere, na kojem sam radio kao prevodilac za srpski jezik, jeste knjiga “Masakri na Kosovu 1998-1999”, koja obuhvata sve masakre koji su počinjeni na Kosovu za vreme rata, a o kojima ima podataka (ukupno oko 80), nad pripadnicima/cama svih etničkih zajednica (od kojih su pretežno albanski civili), i koja će kao monografija, zajedno sa fotografijama iz rata, uskoro biti objavljena na tri pomenuta jezika.
Mitrovica, taj dragi i nedeljivi grad
Mitrovica, ili kako ga Srbi na Kosovu još zovu Kosovska Mitrovica, još je od rata simbolično podeljen na severni deo, gde pored većinske srpske zajednice živi i romska i bošnjačka, kao i pojedini Albanci, i južni koji, osim pretežno albanskog stanovništva, naseljava i romska zajednica. U južnom delu, nalazi se srpsko groblje, koje je na albanskom poznato kao “Varrezat e shkive” ili “Varrezat e sërbëve” (Srpsko groblje). Albanski intelektualni krugovi izbegavaju upotrebu termina “Ška”, odnosno “Škije” u množini, što je danas pogrdni naziv za Srbe, pa ga neki Mitrovčani i Mitrovčanke iz poštovanja zovu “Varrezat ortodokse”, ili “Pravoslavno groblje”.
U blizini groblja nalazi se Crkva Svetog Save u čijem kompleksu živi pravoslavni sveštenik Nenad Stojanović sa svojom ženom i petoro dece. Oni su trenutno jedini pripadnici srpske zajednice koji žive na južnom delu. Ovu crkvu, kao i ostale crkve i manastire južno od reke Ibar, poput onih u Dukađinskoj ravnici koje su nekada čuvali Rugovci (Albanci iz Rugovske klisure u Prokletijama), danas čuva Policija Kosova.
Mitrovica je jedan od kosovskih gradova koji su tokom poslednjeg rata bili razoreni i u kojima su počinjeni stravični masakri. To je grad čija se patnja ocrtava ne toliko na fasadama kuća i zgrada, koje su uglavnom obnovljene ili zamenjene novim gradnjama (prvenstveno na južnom delu), koliko na licima njenih stanovnika i stanovnica prema kojima život ni u ratu ni nakon njega nije bio milosrdan. Mitrovčani i Mitrovčanke su po prirodi vrlo druželjubivi/e, gostoprimivi/e, imaju odličan smisao za humor te su odrasli/e u porodičnim okruženjima bez predrasuda prema drugim etničkim i verskim zajednicama. Južni deo čine stare gradske porodice i iz okolnih sela planine Bajgore, porodice poreklom iz Đakovice koje su se doselile još 20-ih godina 20. veka, kada je otvoren rudnik Trepča i Mitrovica postala industrijski grad (Đakovčani su bili poznati kao trgovci, zlatari i učitelji) i porodice iz područja Drenice, koja jednim delom administrativno pripada Mitrovačkom okrugu, a čiji broj se od rata naovamo znatno povećao.
“Ima nas tri sestre i trojica braće i svi smo rođeni u severnom delu grada”, priča za ovaj članak Merita, majka dvoje dece, koja potiče iz jedne starogradske porodice. “Tamo smo imali kuću u kojoj su sve do rata živeli roditelji”, kaže Merita, čiji su roditelji, pred sam oružani sukob, zamenili svoju kuću na severu sa jednom crnogorskom porodicom na jugu.
Merita je oba svoja sina poslala u Austriju na školovanje. Njen stariji sin Lenart, koji je Kosovo napustio pre desetak godina, tamo je u međuvremenu odlučio da ostane i osnovao porodicu. Leni, kako ga od milja zovu, 1992. je godište i bio je član prve posleratne muzičke škole roka pod nazivom Mitrovica Rock School, kao i prvog etnički mešovitog benda na Kosovu, gde je od 2009. do 2013. godine usko sarađivao sa svojim drugovima iz srpske zajednice u severnom delu Mitrovice.
Mlađi sin Bujar je tek prošle godine upisao dvogodišnje master studije u Beču i tokom studija živi sa bratom i njegovom porodicom. On je, pak, jedan od mnogih koji sebe i svoju budućnost i dalje vide na Kosovu. “Planiram da se nakon studija vratim. Nije gurbet (tuđina) za mene. Ono što imam na Kosovu možda je malo, ali je vrednije od svega što Evropa može da mi ponudi. Verujem da je Kosovo na dobrom putu da postane ozbiljna demokratska zemlja i voleo bih da na tom njegovom putu dam svoj doprinos”, kaže 28-godišnji Bujar, čije ime na albanskom znači “velikodušan, plemenit”.
Nexhmedin Spahiu je poznati politikolog, univerzitetski profesor i predstavnik civilnog društva. Osim što je, kako pre rata tako i posle, predvideo sva ključna dešavanja na Kosovu, a pogotovo na njegovom severnom delu, napisao je i izdao mnoštvo knjiga na temu rata. Pored toga, još početkom 90-ih je razvio teoriju o stvaranju kosovske (ili kosovarske) nacionalnosti, po ugledu na druge višenacionalne ustavne demokratije. Takođe je predlagao da Mitrovica postane glavni grad, iz geografskih razloga (jedini grad koji leži na dve najveće reke na Kosovu, Ibru i Bistrici, u neposrednoj blizini Trepče i relativnoj blizini jezera Gazivode), ali i političkih (najsporniji grad u srpsko-albanskom sukobu). Danas se njegova teorija u praksi ogleda među mlađim generacijama koje se sve češće u prvom redu osećaju Kosovarima, a tek onda ih karakteriše njihova etnička pripadnost. Kosovo je, ipak, još davno pre poslednjeg rata stvorilo svoj specifični istorijski i kulturnodruštveni identitet, samo što je ovaj put, proglašenjem nezavisnosti i međunarodnim priznanjima, te potvrdom državnosti i donošenjem sopstvenog ustava, taj identitet i ozvaničilo.
Strankinje i stranci na Kosovu
Bujarova devojka Julie je iz Bretanje na severozapadu Francuske i završila je osnovne studije novinarstva na Univerzitetu u Renu. Trenutno pohađa master studije rodnih pitanja na Univerzitetu u Anžeu. Godinu dana je boravila i radila kao volonterka u organizaciji SSD (Social Space for Deconstruction – Društveni prostor za dekonstrukciju) u južnom delu Mitrovice, gde su se njih dvoje i upoznali. Bio je to tužan momenat kada su zajedno napustili Kosovo, ali nisu imali izbora. Julie je bila završila svoj jednogodišnji ugovor kao volonterka, ali je zbog Bujara ostala duže na Kosovu. Godinu dana su pre odlaska u Austriju živeli i u Prištini, ali su im uslovi bili izuzetno teški. Julie je zatim neko vreme živela sa Bujarom u Austriji, ali se ovo leto morala vratiti u Francusku. “Kosovo mi je postalo drugi dom. Kosovari su sada moja druga porodica, sa njima se osećam kao kod kuće. Bili su mi i roditelji i brat u poseti dok sam tamo boravila. Vodila sam ih i na more u Albaniju. U Mitrovici i Prištini imam prelepe uspomene. Htela sam ponovo da se vratim, ali mi se još nije ukazala prilika. No, verujem da hoće nakon što završim master”, priča Julie preplavljena emocijama radosti i čežnje. “Tamo sam se zaljubila i stekla prave prijatelje. Nedostaje mi Merita, nedostaje mi njen sibirski haski Bella, njihova kuća i dvorište. Bujar ima predivnu porodicu, prihvatili su me kao svoju. Nije lako stranim državljanima/kama da se snađu na Kosovu zbog trenutne političke situacije, tranzicionog perioda, birokratije i problema u društvu. Ali, Kosovo je zemlja koja pruža puno ljubavi i gde svako može sebe da pronađe. Puno je razloga iz kojih mi Kosovo leži u srcu”, priča 23-godišnja Julie.
Julie i Erona postale su nerazdvojive drugarice. Zajedno se bave građanskim aktivizmom i bore za rodnu ravnopravnost, reproduktivna prava i protiv svih vrsta diskriminacija. Erona je Bujarova sestra od tetke i već tri godine radi u Mitrovici kao farmaceutkinja. Takođe je bila aktivna u SSD-u, gde je vodila feministički čitalački klub i govorila o reproduktivnim pravima žena iz svoje profesionalne perspektive. Sa Bujarom i Julie, organizovala je aktivnosti o reproduktivnim pravima i rodnoj ravnopravnosti i u Romskoj mahali, u tamošnjem obrazovnom centru RADC.
“Želim da putujem, da vidim svet, upoznam razne ljude. Sada nam je to sa liberalizacijom viza moguće. Razmišljam da nastavim školovanje, ne farmaciju, nego neku drugu oblast, možda nešto što se tiče prava žena, čime se aktivno bavim poslednjih par godina. U inostranstvu mi se nude mogućnosti, ali nisam još spremna na tako veliki korak”, priča Erona. “Farmacija, koju sam predano studirala i završila, oduzela mi je dosta godina i sad bih najviše volela da se posvetim sebi i da uživam u onome što sam do sada propustila. Na Kosovu je društvo još uvek generalno patrijarhalno i to zna jako da guši kada živiš u takvoj sredini. Srećom, imam podršku svoje porodice, ali je još uvek veliki broj devojčica i devojaka kojima neko drugi određuje životni put i volela bih da im pomognem da se osnaže i osamostale.”
Erona je tokom ovih godina aktivizma stekla prijatelje/ice i na severnom delu rodnog grada Mitrovice. Među njima je i simpatični par Andrea Todić i Dimitrije Obrenović, koji su iz Kraljeva u Mitrovicu došli na studije i angažovali se u civilnom sektoru. Jedni su od retkih stanovnika severne strane koji su zakoračili preko (ne)slavnog mosta na Ibru i danas se sa svojim drugaricama i drugarima na južnoj strani svakodnevno viđaju, ponekad s ove, a ponekad s one strane mosta. “Generalno, nas dvoje malo drugačije gledamo na međukomšijske odnose, pošto ipak nismo odavde, ali nas je znatiželja i ljubav prema ljudima svih nacionalnosti, vera i kultura ovde dovela”, govori Dimitrije. Njegova devojka Andrea na to dodaje: “Mnogo je naših vršnjaka koji sa ove, takoreći severne strane nikada nije bilo na jugu. Ljudi se plaše i taj strah ima svoj uzrok, ali smo mi pokazali da je taj strah više u glavama ljudi, nego što proizlazi iz neke realne opasnosti. Najveća opasnost je politika jer ona uvek može da zavadi ljude, ali mi, zajedno s našim albanskim, romskim, bošnjačkim i drugim kolegama i drugarima, radimo na tome da do toga ne dođe.”
Borba za životnu sredinu
Njihovo društvo čini još jedan par sa južnog dela Mitrovice, Mevlude Skuroshi i Valent Ibishi, koji se u slobodno vreme bave građanskim aktivizmom i rade na pomirenju ove dve kosovske zajednice i dva susedna naroda. Mevlude, koja je osnovala i vodila SSD, i Valent, koji se najviše istakao kao ekološki aktivista u svom gradu, čišteći parkove, reke i ulice Mitrovice i okolnih mesta, nekad sa grupom aktivista/kinja, a često i sam, otišli su put Nemačke. Mevlude, koju od milja zovu Mev, na master studije anglofonih književnosti, kultura i medija otišla je prošle godine, a Valent je ovo leto dobio radnu vizu i pridružio joj se. Oboje bi voleli da se vrate, ali im teški životni uslovi u rodnom gradu i zemlji trenutno to onemogućuju.
Pre nego što je napustila Kosovo, Mev je radila i sa organizacijom GAIA, na čijim projektima kao prevodilac radim i ja. GAIA je NVO čije je sedište u malom, polunapuštenom selu Boževce kod Raniluga, blizu Kamenice na jugoistočnom Kosovu, koje naseljavaju Srbi, te u većinski srpskoj opštini Gračanica, gde radi sa romskom decom. Ovu organizaciju od 2010. godine vodi njena suosnivačica Helena Poučki iz Bečeja, Vojvodina, a bavi se ekološkim pitanjima, okupljajući građanke i građane iz svih zajednica na Kosovu, kao i volontere/ke iz drugih zemalja, najviše Francuske i Nemačke, u zajedničkoj borbi za zaštitu životne sredine. GAIA podučava mlade o permakulturi, prirodnoj gradnji i samoodrživim staništima koji se zasnivaju na modelima prirodnih ekosistema. Organizovanjem seminara, kampova i radionica, ova zajednica aktivista/kinja doprinosi izgradnji mira i uspostavljanju dobrosusedskih odnosa između svih zajednica na Kosovu.
Peć i „proklete planine”
Jedan od kosovskih gradova sa najdužom dokumentovanom istorijom i od značaja za skoro sve zajednice Kosova, albansku, srpsku, romsku, egipćansku, bošnjačku i ostale koje ga nastanjuju. Tu je smeštena Pećka patrijaršija, manastirski kompleks čija je gradnja počela u 13. veku i trajala vekovima, a kojem su postepeno dodate četiri crkve koje ga danas čine. Peć je istorijski ležala na važnoj raskrsnici naroda i za vreme Osmanskog carstva bila poznata kao trgovački grad. Tu je osnovana i Pećka liga 1899. koja je zahtevala ujedinjenje svih vilajeta sa većinskim albanskim stanovništvom i sticanje višeg stepena autonomije unutar Osmanskog carstva.
Tu su i Rugovska klisura i “proklete planine”, koje se na albanskom zovu Bjeshkët e Nemuna, a na srpskom Prokletije. Dok mnogi smatraju da su naziv dobile zbog svog nepristupačnog reljefa i, posledično, velikog broja nesreća, neki Pećanci albanske nacionalnosti tvrde da su planine “uklete” zbog velikog broja istorijskih ubistava između rugovskih plemena, odnosno porodica koje su često bile u krvnoj zavadi jedna s drugom. Iako je 1990. godine univerzitetski profesor, albanolog i folklorista Anton Çetta, koji je 1950-ih godina diplomirao romanistiku na Univerzitetu u Beogradu, a potom tamo i radio kao profesor, pokrenuo inicijativu masovnog “oprosta”, ili “pomirenja krvi” između zavađenih porodica širom Kosova, radi učvršćivanja ujedinjenja svih Albanaca usled uvođenja represivnog režima na Kosovu od strane srpsko-jugoslovenskih vlasti, i time praktički iskorenio tu pojavu običajnog prava u kosovskom društvu, regulisanog Kanunom Leke Dukađinija, u Peći i njenoj okolini se i nakon rata pojavila krvna zavada između par porodica, koja je u narednih desetak godina rezultirala sa 23 ubijene osobe.
Rugovci se, ipak, više ističu po Rugovskom kolu, na albanskom “Vallja e Rugovës”, najpoznatijem albanskom tradicionalnom kolu, a karakteriše ih i ćefin, belo platno koje nose omotano oko glave u slučaju da naiđu na mrtvo telo koje, po muslimanskim običajima, moraju njime da obmotaju.
Za mene kao lingvistu koji se bavi etimologijom reči, zanimljiva je činjenica da kada se nečije prezime završava sufiksom -olli, albanskim oblikom nastavka -oğlu, što na turskom znači “sin od”, velike su šanse da je poreklom iz Peći. Takav je slučaj sa prezimenima Drançolli, Rizvanolli, Bërlajolli, da spomenem samo neka.
Ono što sam još primetio je da su tradicionalno krvne zavade, makar u području grada Peći, isključivo bile problem između albanskih porodica, a ne i albanskih i srpskih. U Peći je tokom obe Jugoslavije bio i veliki broj Srba koji su tu živeli zajedno sa Albancima i pripadnicima ostalih zajednica. Iako su od rata Srbi masovno napustili grad, neki su ostali u okolnim selima, poput Goraždevca. Ipak, albanski Pećanci imaju lepe uspomene sa Srbima iz perioda Jugoslavije, a neki od njih i dalje govore savršeno srpski, iako u poslednje dve decenije nisu imali priliku da ga koriste sa maternjim govornicima. Međutim, politika je uspela da zavadi oba ova naroda i danas je teško vratiti se suživotu.
Ovu Novu godinu dočekao sam upravo u Peći, sa mojim drugom Ardianom, gde me je njegova porodica ugostila kao “mik i shpisë”, odnosno kućnog prijatelja.
“Albanci su u Peći živeli u miru sa svojim sugrađanima Srbima, dok se nisu pojavili neki političari koji su zarad svojih ličnih interesa i pohlepe sve to uništili”, priča Ardian, koji je kao 6-godišnjak 1999. godine, u konvoju proteranih civila na putu za Albaniju, video i mrtva tela. “To su užasne stvari, ali to je tada bila naša realnost. Mnogi moji drugovi vršnjaci su svedočili tome i još uvek se sećamo, iako smo bili mali.” To, međutim, u Ardianu nije stvorilo nikakvu mržnju niti predrasude prema osobama drugih etničkih pripadnosti.
I sam Ardian je iz etnički mešovite porodice, čija je baka Hrvatica. “Negde oko 2010. godine, na Kosovu su mladi počeli sve više da izlaze na žurke i rejvove, to je bilo u trendu. Otvarani su novi klubovi, pogotovo u Prištini. Često sam sretao i Srbe iz drugih mesta, čak i izlazio s njima. Družio sam se i još uvek se družim sa Romima, Aškalijama, Bošnjacima. Nikada nisam gledao ko je koje nacionalnosti, a ni moja porodica. O ratu i onome šta su ljudi proživeli treba govoriti, ali je vreme da se okrenemo budućnosti, barem mlađe generacije, da omogućimo ponovo suživot i uspostavimo međusobnu saradnju”, zaključuje 32-godišnji Ardian.
Kolege na poslu, komšije kod kuće
Možda su ređi slučajevi saradnje između Albanaca i Srba, kao i suživota u kosovskim gradovima, mahalama i selima, ali ipak postoje. U to sam se uverio kada sam bio angažovan sa grupom kolega iz Lipljana da prevodim jednu konferenciju. Kolega Milan, koji živi u Lipljanu, priča kako se već 20 godina bavi prevođenjem na engleski i srpski jezik, a komunicira i na albanskom, i to na kosovskom, gegijskom dijalektu. U Lipljanu žive Srbi sa većinskim albanskim stanovništvom. Njegove komšije, međutim, svi su Albanci. “Radim s njima na terenu, ja prevodim sa engleskog na srpski, a oni na albanski. Kod kuće, zajedno sa komšijama uzgajamo povrće u našim dvorištima i takmičimo se čije će da bude bolje. Gledamo čiji je paradajz lepši, a onda ih i razmenjujemo”, priča kroz šalu Milan i dodaje: “Oni dolaze kod mene u kuću, ja odlazim kod njih i nikada nismo imali problema niti nesporazuma. Nama je potrebno zajedništvo, a ne inat.”
Leto prepuno dešavanja
Kosovo je od svih godišnjih doba najživahnije leti. Tome doprinose i pripadnici/ce dijaspore koji za letnji odmor masovno dolaze na Kosovo da posete svoje porodice, rodbinu i prijatelje/ice, ali i međunarodni festivali koji privlače mlade iz drugih zemalja. Od 25. do 28. jula održan je muzički festival Sunny Hill, koji organizuje svetski poznata pevačica Dua Lipa sa svojim ocem Dukagjinom, i na koji dolaze svetski muzički izvođači i izvođačice. Zatim je od 2. do 10. avgusta održan Dokufest u Prizrenu, festival na kom se prikazuju domaći, regionalni i međunarodni dokumentarni i igrani filmovi. Početkom septembra, u Uroševcu (alb. Ferizaj) biće održan Mural Fest, festival umetnosti i murala pod ovogodišnjim nazivom “Her Spotlight: A Needed Space of Safety for Women”. Istovremeno se 6. i 8. septembra u “gradu grožđa” Orahovcu (alb. Rahovec) održava slavni Hardh Fest, festival vinove loze i svih lokalnih proizvoda, među kojima su i vino i rakija. Od 10. do 15. septembra, Priština će ugostiti međunarodni filmski festival PriFest, a od 25-30. septembra i feministički regionalni festival FemArt, pod ovogodišnjim nazivom “SISTERHOOD: In Times of War and Peace”.
Tekst Tomislava Perušića i fotografije preuzeti su sa sajta Autonomija