Od Velikog Sela do samoga Ždrela
K`o da j’ vila neka ćilim razastrela.
Putujući ka selu Podgorac u zaječarskom okrugu, gde je 1857. godine radio kao učitelj, pesnik Đura Jakšić je od Požarevca krenuo ka Petrovcu na Mlavi, Gornjaku, Žagubici, Boru i dalje do Zaječara. Očaran lepotom predela kojim je prolazio, napisao je čuvenu pesmu Put u Gornjak, koja počinje stihovima uzetim za uvod u ovaj tekst. Upravo tim putem, uzvodno uz reku Mlavu, vodimo vas da upoznate lepote i znamenitosti ovog dela istočne Srbije.
Priču počinjemo od Velikog Sela na levoj i Rašanca na desnoj obali reke Mlave. Ova dva sela smatraju se međom Stiga i Homolja. Tu se završava stiška ravnica i počinje brdovit predeo koji kod sela Ždrela prelazi u homoljski, izrazito planinski kraj. Na tom putu, uz prelepu prirodu, nailazimo na brojne znamenitosti koje svakako treba posetiti.
Nedaleko od Velikog sela nezaobilazan je manastir Zaova. Okružen gustom šumom, malim jezerom i sa dva izvora pitke vode, ovaj sveti hram sagrađen je u 14. veku po nalogu kneza Lazara. U zapisima se prvi put pominje 1467. godine, a o njegovom postanku postoji legenda opevana u narodnoj pesmi Bog nikom dužan ne ostaje. Manastir je više puta rušen i obnavljan. Poslednja obnova, koja mu je dala sadašnji izgled, bila je krajem 19. veka, a živopis je uradio samouki slikar Živko Pavlović, predak slikarke Milene Pavlović Barili.
Petrovac na Mlavi
Putujući ovim prelepim predelom, kako pesnik kaže „ćilimom koji kao da je vila razastrela”, preko Kamenova (sela pčelara), stižemo u Petrovac na Mlavi, nekadašnji centar Mlavskog sreza, a sada sedište opštine sa 34 naselja. Petrovac ima oko 7.500, a cela opština 31.000 stanovnika pretežno srpskog i vlaškog porekla. Ovu simpatičnu varošicu, ušuškanu uz obale Mlave, osnovao je 1859. godine knjaz Miloš, na mestu koje se pre toga zvalo Svine. Petrovac i njegova okolina dali su nekoliko profesora univerziteta i čuvene glumce Dragoljuba Milosavljevića Gulu i Vesnu Stanković. U obližnjem selu Bistrici rođen je Dragutin Tomašević, naš prvi olimpijac, učesnik olimpijskih igara u Stokholmu 1912. godine. Zanimljivo je da se ovaj maratonac 1909. godine trkao sa vozom na relaciji Požarevac – Petrovac. Deonicu dugu oko 40 kilometara prešao je brže od popularnog „ćire”.
Nedaleko od Petrovca obavezno treba obići čuveni manastir Vitovnica, posvećen Uspenju Bogorodice. Podigao ga je krajem 13. veka srpski kralj Milutin. Manastir je proglašen za nepokretno kulturno dobro, kao spomenik kulture od velikog značaja. Mnogima je ovaj hram znan po njegovom nekadašnjem igumanu, mudrom starcu Tadeju Vitovničkom, koji je ovde i sahranjen 2003. godine.
Kod sela Ždrela, 15 kilometara od Petrovca, nalazi se Banja Ždrelo, prirodno banjsko lečilište i jedinstveni akva park. Ovaj moderni objekat raspolaže sa nekoliko otvorenih i zatvorenih bazena tople vode, luksuznim hotelskim smeštajem i nudi više velnes sadržaja. Zbog svega toga, banja Ždrelo predstavlja najveću turističku atrakciju petrovačke opštine i tokom cele godine, čak i zimi, stecište je velikog broja gostiju.
Manastir Gornjak i Krupajsko vrelo
Par kilometara dalje, naglo se ulazi u Gornjačku klisuru, prepunu tajanstvenih mesta, za koja su vezane iste takve priče i predanja. Put usečen ispod strmih stena, uz žubor mlavske vode, vodi do manastira Gornjak, koji je Đura Jakšić opevao u pesmi Noć u Gornjaku. Manastir je izgrađen krajem 14. veka kao zadužbina kneza Lazara. Od srednjovekovnih građevina sačuvane su glavna manastirska crkva, posvećena Vavedenju, i kapela u gornjoj pećini, posvećena Svetom Nikoli. I ovde je živopis delo već pomenutog Živka Pavlovića. Nedaleko od manastira nalazi se nekoliko izvora hladne, bistre planinske vode. Mnogi ljudi kolima dolaze ovamo da u velikim balonima natoče gornjačku vodu, za koju kažu da je blagotvorna za bubrege.
Kroz živopisnu i nedirnutu prirodu krećemo dalje putem za Žagubicu. Posle deset kilomera stižemo u Krepoljin, netipično, pomalo ušoreno planinsko naselje. Ovde se desno odvaja put za Despotovac. Idemo tim putem i zastajemo u Milanovcu, selu u podnožju planine Beljanice. Tu nailazimo na reprezentativno uređen i veoma posećen restoran „Zov Homolja”, koji nudi raznovrsne vlaške i druge specijalitete.
U ataru Milanovca, na zapadnoj strani Beljanice, nalazi se Krupajsko vrelo, zaštićeni spomenik prirode nacionalnog značaja. To je mesto gde kristalno čista, hladna voda izbija iz velikog otvora u steni i, okružena strmim planinskim padinama i pregrađena betonskom branom, formira jezerce po kojem plivaju pastrmke. Prizor je veličanstven. Međutim, utisak o izuzetnoj lepoti ovog vrela pomalo kvari uzan i loš pristupni put i okolni ambijent koji bi trebalo da bude bolje uređen.
Žagubica i vrelo Mlave
Vraćamo se nazad i na raskrsnici u Krepoljinu skrećemo desno ka Žagubici. Posle velikog uspona, ukazuje se raskošan homoljski pejzaž. Put vijuga kroz zelenilo nedirnute prirode. Ovaj deo Homolja, na sreću, nije doživeo industrijalizaciju, već je ostao poljoprivredni, pre svega stočarski kraj. Od davnina ljudi su se ovde bavili ovčarstvom i pčelarstvom. I danas je na glasu homoljska jagnjetina, homoljski ovčiji sir i čist homoljski livadski med. Nažalost, i u selima ovog kraja broj stanovnika se smanjuje. Ostali su stariji, a mnogi mladi otišli u gradove ili u inostranstvo.
Posle prijatne vožnje obnovljenim asfaltnim putem, 170 kilometra od Beograda i 85 kilometara od Požarevca, stižemo u Žagubicu, sedište nekadašnjeg Homoljskog sreza, a sada sedište opštine sa 18 naselja. Iznenađuje podatak o nadmorskoj visini ovog područja. Ovde su naselja relativno zbijena, jer su locirana u dve kotline – žagubičkoj sa prosečnom nadmorskom visinom od 300 metara i krepoljinsko-krupajskoj gde je taj prosek 220 metara. Po površini Žagubica spada u najprostranije, ali po broju stanovnika najređe nastanjene opštine u Srbiji. Za poslednjih 70 godina stanovništvo je ovde prepolovljeno – u Žagubici danas živi oko 3.000, a u celoj opštini samo 13.000 ljudi.
Žagubicu treba obići, pre svega, zbog vrela reke Mlave, koje je udaljeno svega kilometar od centra grada. Nalazi se ispod severne padine Beljanice, na nadmorskoj visini od 314 metara. Vrelo ima oblik manjeg jezera kružnog oblika sa prečnikom od 25 metara. Voda izbija iz podzemnih kanala pod velikim pritiskom, zbog čega je otežano merenje tačne dubine jezera. Kažu da su ronioci uspeli da se spuste do dubine od oko 80 metara, ali da još nisu dospeli do dna. Voda je zelenkaste boje i ima temperaturu od 9 do 11 stepeni. Kao atraktivna i veoma posećena turistička lokacija, vrelo Mlave je proglašeno za zaštićeni hidrološki spomenik prve kategorije.
Zadržite se ovde i odmorite na terasi motela, tik uz vrelo Mlave. Ručajte u ovom predivnom ambijentu. Sigurno će vam prijati vruća lepinja, homoljski ovčiji sir i sveža pastrmka iz obližnjeg ribnjaka
U subotu, 25. juna: U pohode istočnoj Srbiji – preko Crnog vrha do Bora