Dva veka Stare crkve u Kragujevcu

Stara crkva, poznata je još kao Miloševa crkva, jer je zadužbina kneza Miloša, ali je nazivaju još i Svetotrojičnom crkvom, odnosno, Crkvom silaska Svetog Duha na apostole. Svi su nazivi legitimni. Ne slučajno, njena dva veka poklapaju se sa 200 godina od proglašenja Kragujevca za prestonicu, jer je knez Miloš zapravo, po prenošenju „dvora” u Kragujevac, želeo da sazida i dvorsku crkvu. Danas je ovaj hram najstarija crkvena bogomolja na području Kragujevca, gde pored ove crkve-zadužbine postoji još 11 hramova, plus obližnji manastir Divostin, koji se takođe, teritorijalno približio jezgru grada.

U utorak, 2. oktobra, Stara crkva u Kragujevcu bogoslužbeno će proslaviti dva veka svog postojanja. Liturgiju će, prema najavama, služiti Njegova svetost patrijarh srpski g. Irinej, uz sasluživanje brojnih arijereja Srpske pravoslavne crkve, svakako i nadležnog episkopa šumadijskog g. Jovana. U nastavku će biti osveštan upravo završeni freskopis.

Prvi put u svojoj istoriji zidovi Stare crkve su oslikani likovima Isusa Hrista, Bogorodice i svetaca, mada ima podataka da su u nekom periodu postojali ornamentalni crteži. Freskopis je rad Ikonopisačke radionice „Miletić” koju vode Jekatarina Kudrjavceva Miletić i Miljan Miletić. Centralna manifestacija proslave 200. godišnjice ovog hrama biće uveličana i otvaranjem izložbe umetničkih predmeta iz riznice Stare crkve u Staroj skupštini, a za zvanice će biti upriličena i manja svečanost u Knjaževsko-srpskom teatru.

Život Stare crkve neodvojiv je od razvoja Kragujevca, ali i mlade srpske države. Zidanje hrama je sigurno započeto 1817. godine, ali je završeno 1818. i to „troškom samog Kneza”. Istina, u to vreme i još dugo potom državna kasa i kasa knjaza Miloša neće biti razdvojene, ali je činjenica da je knjaz Miloš Obrenović bio vešt u sticanju bogatstva kako za sebe, tako i za ondašnju državu. Malo je poznato da je Miloš koji je svoju imovinu imao ne samo u Srbiji nego i u Austriji i Rumuniji, bio jedan od trojice najbogatijih ljudi u tadašnjoj Vlaškoj, a po rečima istoričara i akademika prof. dr Radoša Ljušića postoji anegdota koja svedoči o tome da je u jednom trenutku bio bogatiji i od samog turskog sultana. To mu je, između ostalog, omogućilo da zida hramove po Srbiji ili da podstiče njihovo zidanje. Istoričari se danas ne slažu oko brojki hramova koji su sazidani „troškom Kneza”, neki kažu da ih je čak 400, dok drugi ovu cifru polovače, ali je sigurno da su nam kao Miloševe zadužbine ostali brojni poznati hramovi poput crkava u Aranđelovcu, Jagodini (koja takođe slavi 200 godina postojanja), Gornjem Milanovcu. Neki kažu da je i Saborna crkva u Beogradu njegova zadužbina, ali i o tome ne postoji slaganje istoričara.

Za svoje građevinarske poduhvate knez Miloš je birao najbolje i najpoznatije majstore, među kojima je bio i Milutin Gođevac, poreklom iz Bosne, koji je zaslužan i za izgradnju kragujevačke Stare crkve zajedno sa izvesnim „mauerom” Martinom i jednim Italijanom Antonijem koji se u to vreme nalazio u Kragujevcu. O završetku radova postoji natpis na spoljašnjoj mermer ploči koji svedoči da je knez Miloš imao 35 godina kada je crkva završena, u vreme kad je turski sultan bio Mehmed. Uz zidove samog hrama danas se nalaze i tri groba pokojne dece kneza Miloša i to dvogodišnje Marije, četvorogodišnje Velike, kao i sina Gavrila. Svi su bili vanbračna deca kneza Miloša čije je „isuviše slobodno shvatanje braka češće potresalo spokojstvo i mir u njegovoj porodici.” Crkvena porta je u Miloševo vreme bila ograđena drvenom ogradom sa dva ulaza prema staroj čaršiji i prema lepeničkom mostu i nekadašnjem, danas nepostojećem Kneževom konaku.

Tu u porti je i zgrada Stare skupštine u kojoj su usvojeni mnogi ustavi, među kojima i Sretenjski, koje neki istoričari, uprkos kratkovečnosti, smatraju ustavom koji je ustanovio modernu Srbiju.

Tradicija kaže, da je po zamisli Kneza Miloša crkva trebalo da bude veća nego što jeste, ali da je svedena na ovu meru po zaposvesti samog sultana koji nije hteo da dozvoli da „đaurska” crkva bude veća od tada postojeće carske džamije u Kragujevcu. Poznato je njegovo lukavstvo ili mudrost kojim je nadmudrio sultana tako što je na zapadnoj strani sazidao drveni trem, kao „žensku crkvu”, a danas je taj deo ozidan (za vreme Petra prvog Karađorđevića i mitropolita Dimitrija). Treba reći da Stara crkva nije prva crkva koja je postojala na prostorima današnjeg grada, valja se setiti i Crkve Vavedenja Presvete Bogorodice iz 1724. godine koja je prvo bila džamija, a i kasnije je to opet postala. Još da pomenemo zvonaru koja je podignuta uz Staru crkvu koja je prvi put zazvonila 1829. godine. Ovo je u isto vreme i prvo crkveno zvonjenje u Miloševoj Srbiji, na radost i oduševljenje prestonice. Reč je o staroj zvonari koja je u međuvremenu dotrajala, a nova je podignuta gotovo sedam decenija kasnije. Godine 1831. nedaleko od crkve podignuta je i zgrada za Mitropolita (porušena posle jedne poplave), te je ova crkva neko vreme bila sedište Mitropolije.

Važno je pomenuti i veoma vredan ikonostas Stare crkve, zajedničko delo slikara Aleksija Lazovića i Janje Molera. Sastavni deo ikonostasa čine ikone Bogorodice i Svetog Nikole koje su rad slikara Aksentija Jankovića iz Vršca. Uz brojne druge bogoslužbene predmete, poklone samog Knjaza, ovaj hram se danas ponosi i ikonama dobijenim od različitih kragujevačkih esnafa i trgovaca, kao i uglednih porodica ondašnjeg Kragujevca. Njihova imena danas se nalaze na stolicama koje postoje u hramu.

Po rečima protojereja Milića Markovića, starešine Stare crkve, ovaj hram ima pre svega hrišćanski značaj, ali je u svoje vreme imao i politički, istorijski i kulturni značaj, a to na neki način ima i danas.

– Godina 1818. je prelomna godina za modernu srpsku državu, kada skupština u manastiru Vraćevšnica donosi važne odluke za našu državu i naš narod. Jedna od tih odluka je bila da Kragujevac bude prestonica nove srpske države i trebalo je da ta prestonica bude centralno mesto, pre svega versko, ali i političko. I zbog toga je pored drugih važnih objekata u Kragujevcu knez Miloš podigao i crkvu. U to vreme Kragujevac je bio jedno malo selo, imao je samo 193 kuće i te 193 kuće su bile pre svega ovde u ovom centralnom delu sadašnjeg Kragujevca. Knez Miloš je doneo odluku da se crkva sazida na starom kragujevačkom groblju. Imamo svedočanstva određenih učenika koji su učili ovde pored crkve u staroj školi da su u njihovo vreme u porti još postojale stare nadgrobne ploče. Izgradnja crkve na groblju je još jedno svedočanstvo, kao u prvo vreme, kada su se crkve i podizale na grobovima mučenika da svedoče Vaskrsenje Hristovo – kaže protojerej Marković.

Jerej Vladan Kostadinović, jedan od paroha Stare crkve kaže da dugovečnost jednog hrama uvek nosi „dugotrajnost liturgija i dugotrajnost uznošenja molitvi na jednom mestu”. Poznato je da se upravo u porti Stare crkve nalazi kragujevačko „drvo zapis”, kao i da sama slava ovog hrama, na drugi dan praznovanja Duhova ili Svete Trojice je i dan kada se ulicama Kragujevca kreće gradska litija, na čelu sa čelnim ljudima grada i Crkve.

– Mnogo je prelomnih događaja u istoriji ovog doma molitve. Tu su najpre događaji vezani za sticanje naše političke i crkvene autonomije, dobijanje mogućnosti da crkva u Srbiji dobije nacionalne episkope koji su govorili srpskim jezikom. Ova crkva je svedočila i svim ratovima za oslobođenje u 19. i 20. veku. Ova crkva pamti sve ono što se događalo sa onim ljudima koji su tu crkvu činili, pre svega tokom dva velika pogroma u 20. veku. Pamti okupaciju između 1915. i 1918. Pamti i strahoviti zločin iz oktobra 1941. godine i dolazak nekih drugih vremena, Bogu ne tako naklonjenih, koji predstavljaju besmisao vezan za učvršćivanje jednog bogobornog režima između 1945. i 1990. Ova crkva pamti i sve ono što se događalo u suton proteklog veka, mislim na ratove u bivšoj Jugoslaviji, leleke majci za nestalom i izginulom decom u Hrvatskoj i Bosni i na Kosovu, NATO bombardovanje „Zastave”, ali pamti i lepe stvari, dolazak novih ljudi, dolazak dece i pre svega usmerenost ka opštem Vaskrsu – zaključuje Kostadinović.

Stara crkva u Kragujevcu sačuvala je i izvode iz matičnih knjiga rođenih, umrlih i venčanih, tako da na osnovu njih danas imamo podatke o mnogim Kragujevčanima koji su živeli ovde u poslednjih 200 godina. Mnogo je i poznatih sveštenika ovde služilo uključujući i protu Miloja Barjaktarevića u čijoj kući se danas nalazi deo Narodnog muzeja. Jedan od njih, sveštenik Jovan Jovanović kasnije je postao episkop šabački i valjevski Jeronim. U novije vreme ovde su služili i poznati sveštenici Dragoslav Veličković, Miloje Radisavljević, Dragiša Kojić, Dimitrije Branković, Dragoslav Stepković… U savremeno doba Crkvena opština Stare crkve podeljena je na šest parohija, na kojima služe protojereji Savo Arsenijević, Milić Marković, Aleksandar Borota, protonamesnik Dragan Simonović, jereji Vladan Kostadinović i Dragiša Bogičević i đakon Miroslav Vasilijević.

Proslava dva veka Stare crkve obeležavana je tokom cele ove 2018. godine. Početkom februara u hotelu „Šumarice” održano je donatorsko veče, tokom koga su mnogi Kragujevčani darivali crkvu za izradu freskopisa. Na istom mestu je 1. juna održan „okrugli sto” posvećen ovoj temi, uz učešće više uglednih istoričara. Objavljena je i Spomenica „Dva veka Stare crkve u Kragujevcu 1818-2018” koju su uredili protojerej stavrofor dr Zoran Krstić i protojerej Savo M. Arsenijević, uz značajnu podršku recezenata prof. dr Suzane Rajić i finansijsku podršku grada i Ministarstva kulture. Snimljen je dokumentarni film o Staroj crkvi (autorsko delo Katarine Mirović i Bojana Paunovića), organizovan literalni i likovni konkurs učenika za litiju grada, a nedavno je i u Pešačkoj zoni organizovana izložba fotografija Stare crkve, članova Foto kluba „Apolo”.

Promociji i obeležavanju značajnog jubilaja u velikoj meri doprinosi redakcija crkvenog Radija Zlatousti na čelu sa urednicom Gordanom Jocić.

Liturgijsko sabranje 2. oktobra počinje u 8 sati, dočekom Njegove svetosti patrijarha srpskog g. Irineja.

 

Tekst pomogla: Gordana Jocić, odgovorna urednica Radija Zlatousti

Fotografije: Nebojša Raus, arhiva Glasa Šumadije

Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije