Jedan od najlepših događaja koji opisuje suživot ljudi koji su živeli na području Pančeva pre više od sto godina odnosio se na „sakupljanje krajcera” za izgradnju Evangeličke crkve u našoj maloj varoši. Gotovo da nije bilo pojedinca koji nije dao doprinos ovoj važnoj ideji, koju su stanovnici tadašnjeg Pančeva zajednički ostvarili, bez obzira na veru i naciju.
Dugačak je bio spisak dobrotvora koji su se zalagali za izgradnju novog objekta u našem gradu. Od velikih ustanova poput Pančevačke Pučke i Komercijalne banke, mnogobrojnih društava i sa drugih kontinenata, poznatih pančevačkih porodica Weifert, Vitigšlager, Gramberg, uglednih pojedinaca poput dr Svetislava Kasapinovića, Vase Ćurčina, velikog župana Milana Zaka, štampara Nikole Kosanića, učitelja Veljka Konstantinovića, sveštenika Save Bartolomejića iz Dolova, i mnogih drugih. Okupljene u ženskim društvima, gospođe na čelu sa baronicom Melanijom Dragičević organizovale su čajanke u sali hotela „Trubač”1891. godine, dajući sav sakupljeni prihod za izgradnju crkve. „Volim bližnjega svoga, kao samog sebe”, ostalo je zapisano na spisku dobrotvora koji potpisuje nepoznati srpski građanin, prilažući 100 forinti.
Užurbano sakupljanje sredstava, velika želja za izgradnjom bogomolje bili su podsticaj za talentovanog graditelja iz Hanovera, Fridriha Kverfleda[1] da svoje planove i crteže buduće crkve usavrši, baš kao što je to učinio sa planovima Hrama uspenja Presvete Bogorodice u Pančevu i Saborne crkve u Beogradu, ali i da se založi za odobrenja svih nivoa vlasti za izgradnju bogomolje. Iako je projektant crkve preminuo 1873. godine, njegovu ideju realizovaće potomci.
Evangelička crkva u Pančevu građena je u periodu od 1904. do 1906. godine, po uzoru na crkvu u Lajpcigu. U procesu izgradnje pominju se mnoga imena, poput crkvenih nadzornika Johana Hubera i Eduarda Foltmana.
Početkom 20. veka raspisan je konkurs za planove za gradnju crkve, koji su poslati u Budimpeštu, Društvu inženjera i arhitekata, na procenu i odobrenje, a potom je Evangelička opština trebalo da donese konačnu odluku. Plan koji bi ona proglasila najboljim trebalo bi da dobije nagradu od 1.000 kruna. Na konkurs koji je Građevinska komisija raspisala za buduću crkvu i Parohijski dom, javilo se oko 30 konkurenata, ali su do 1. oktobra 1904. (što je bio krajnji rok) pristigla samo dva plana i to budimpeštanskih arhitekata Julijusa Papa i Franca Sabolča pod šifrom „Luter” i budimpeštanskih planera Fabra i Katone pod šifrom „Banat”.
Oba plana su na procenu i odobrenje poslata budimpeštanskom Društvu arhitekata i inženjera. Iako je Društvo oba plana ocenilo manjkavim, Opština se 12. februara 1905, na molbu Građevinske komisije, ipak izjasnila za plan arhitekata Papa i Sabolča i to iz sledećih razloga:
„Prema planu ‘Luter’ najbolje su iskorišćeni prostorni uslovi ograničenog građevinskog zemljišta. Građevinska komisija se 30. aprila 1905. odlučila za ponudu ovdašnjeg građevinara i preduzimača Lorenca Balgača, koja je sa 62 odsto popusta na sveukupne građevinske radove bila najpovoljnija i najprihvatljivija. Opština je za ovdašnjeg predstavnika arhitekata i kontrolnog građevinskog i nadzornog savetnika jednoglasno izabrala Aurela Seldera, inženjera ovdašnjeg Torontalskog društva za isušivanje rita. Svojim izuzetnim stručnim znanjem i svojim nesebičnim predanim delanjem, nepristrasno uz neumoljivu savesnost, on je stalno na umu imao jedino dobrobit Opštine, te je kao takav postao pravi blagoslov za gradnju a Opština mu duguje stalnu zahvalnost.”[2]
Uz njega je za nadziranje građevinskih radova bio postavljen još i ovdašnji gradski inženjer Milivoj Matić, koji je imao obavezu da vodi građevinski žurnal i da prema prilikama izglađuje razlike u mišljenjima koji bi se ponekad javljale između arhitekata i građevinskih preduzimača. Potpuno završenu građevinu trebalo je 1. juna 1906. da preda Opštini. Tokom marta 1906. Lorenc Balgač, preduzimač i građevinar Opštine, iznenada je preminuo od srčanog udara. Bio je to težak udarac i za Opštinu. Na sreću, njegova supruga Gotlibe Balgač već se 5. aprila 1906. izjasnila i pismeno obavezala da prema prvobitnim odredbama ugovora i pod odgovornim vođstvom i nadzorom ovdašnjeg građevinara Karla Hefuera, i uz pomoć svog palira Jovana Čerčevića, nastavi izgradnju i dovrši je do utvrđenog termina. Zahvaljujući nesmetanom i marljivom radu, crkveni toranj je dovršen, tako da je Opština mogla da se priprema za svečano osveštavanje zvona i postavljanje krsta. (Švalm G., Istorija Evangeličke crkvene opštine u Pančevu, iz 1918. godine. Prevod i izdanje: Istorijski arhiv u Pančevu 2018. g., str. 62-67).
„Za livenje i isporuku zvona prijavile su se dve zvonolivačke firme, nadaleko čuvene i odavno dokazane u zemlji a i u inostranstvu: Fridrih Zeltenhofer iz Šoprona (Edenburga) i Pozdehov naslednik Franc Turi iz Budimpešte. Teško je bilo odlučiti se između ponuda ove dve ravnopravne firme. Međutim, pošto je Turijeva ipak zvučala povoljnije, Opština se odlučila za njegovu. Metal (lomljenu bronzu) neophodan za livenje zvona je Ratno ministarstvo iz Beča već 22. avgusta 1905. na parohovu molbu prodalo Opštini za 1.224 krune. Na osnovu toga je Građevinska komisija 5. novembra sa Turijem zaključila sledeći ugovor:
Tih 1.531 kg topovske bronze on treba od Opštine da otkupi po ceni od 1224 krune i 80 helera i da ih o svom trošku preveze iz Beča do Budimpešte. Od ove topovske bronze treba da izlije tri zvona: jedno težine od 820 kg, drugo od 539 kg i treće od 236 kg. Zatim se obavezuje da ova tri zvona, naštimovana u E-duru, na ležećem nosaču od kovanog gvožđa, o sopstvenom trošku dopremi od Budimpešte do ovdašnjeg pristaništa na Tamišu. Za to će mu Opština u tri godišnje rate isplatiti sumu od 4.198 kruna i 30 helera.” (Isto, str. 66)
„I tako su, u pratnji montera Slecaka, zvona ovde srećno pristigla već početkom juna 1906. godine, te istovarena i smeštana na obalu Tamiša. Tu su danima stajala, u zlatnom sjaju letnjeg sunca. Milina je bilo gledati ih, mnogi su im se divili i vredno čitali natpise na njima.” (Isto, str. 66)
„Najveće se zvalo ‘Vera’ i na njemu je bio natpis kao na staroj bogomolji: Svi ste vi deca Božja verom u Isusa Hrista. Drugo zvono, srednje po veličini, zvalo se ‘Ljubav’ i nosilo je natpis: Ako jezike čovečije i anđeoske govorim a ljubavi nemam, onda sam kao zvono koje ječi ili kimval koji zveči. Treće i najmanje zvono zvalo se ‘Nada’ a na njemu je pisalo: Budite u nadi radosni, u nevolji budite trpeljivi, u molitvi budite postojani. Natpis na mađarskom jeziku, koji je bio na srednjem zvonu, spojio je ovo trozvučje hrišćanskih vrlina u jedan harmonični akord: A sada ostaje vera, nada i ljubav, ovo troje; ali od njih najveća je ljubav”. (Isto, str. 67)
(Iz arhive Borisa Matijevića)
Opštini, a sigurno i svim građanima Pančeva toga vremena, 14. juni 1906. ostaće u trajnom sećanju. U dva sata posle, podne tri velelepna zvona, koja su žene iz udruženja „Gustav Adolf” divno ukrasile, kao neke neveste, vencima od cveća i šarenim trakama, doneta su sa pristaništa i to na četvoroprežnim kolima crkvenih i graditeljskih savetnika. Ispred je, predvođena obojicom učitelja – Karlom Vajsom i Paulom Salaijem išla cela evangelistička školska omladina. Za njima su išli paroh i orguljaš i horovođa Kristijan Hofman sa Evangelističkim crkvenim pevačkim društvom. Potom su nailazile devojčice obučene u belo, koje su poput deveruša koračale pokraj kola sa zvonima. „Ova svečana povorka kretala se Starčevačkim putem pokraj stare bogomolje, zatim je skrenula u Korvinovu ulicu i zaustavila se ispred glavnog ulaza u novu crkvu. Zvona su ovde istovarena a onda su uz molitvu i pojanje crkvenog hora i uz nadzor i rukovođenje majstora Turija i njegovog vrlog montera Slecaka izneta u zvonaru novoga tornja i tamo postavljena. (Isto)
„Nepregledna masa ljudi je priticala iz sporednih ulica i tiskala se ispred crkve, jer samo mali broj njih je ikada prisustvovao jednoj takvoj svečanosti. Ova masa se njihala poput mora, a onda im je paroh na kraju održao govor o ‘Veri’, ‘Ljubavi’ i ‘Nadi’ – tom trozvučju hrišćanskih vrlina, onako kako su ga i upućivali natpisi na zvonima. Zastavši usred svoga govora, on je na dati znak pustio da se zvona pojedinačno oglase po redu: prvo ‘Vera’, zatim ‘Ljubav’, onda ‘Nada’, a na kraju sva tri zajedno, u harmoničnom moćnom sazvučju.
Ovo prvo oglašavanje evangelističkih zvona u gradu sa 20.000 žitelja različitih veroispovesti bilo je dirljivo, razležući se svečano i moćno poput pobedničke zvonjave. Kada su odjeknuli duboki puni tonovi zvona ‘Vera’, neki veoma dirnuti vernici Opštine, sa suzama radosnicama pali su jedan drugome u zagrljaj.
Bez obzira na veru i jezik, tada su se i stari i mladi, i siromašni i bogati tiskali da bi ispunili želju svoga srca. I majke sa decom u naručju krčile su sebi put kako bi njihovi mališani stavili prilog u svetlucavi pehar. Čak je jedan siromašni dečak koji prodaje perece dobrovoljno priložio svoju teško zarađenu dnevnicu. Pehar nije bio dovoljno veliki da primi sve darove.” (Isto, str. 67, 68)
U prisustvu zvanica iz kulturnog i političkog života Pančeva, crkva je zvanično osveštana 3. novembra 1906. godine, od kada počinje da oplemenjuje područje našeg grada i ugao ulica Mite Topalovića, dr Svetislava Kasapinovića i Maksima Gorkog.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
[1] U knjizi Istorija Evangeličke crkvene opštine u Pančevu, autora Geogra Švalma, iz 1918. godine Pančevo se pominje kao prostrani ravničarski grad i glavno stovarište banatske trgovine žitom, koji se Kverfeldu izuzetno dopao.
[2] Švalm Georg, Istorija Evangeličke crkvene opštine u Pančevu, iz 1918. godine. Prevod: Bojana Cvetanović i Rozalija Nađ. Izdavač: Istorijski arhiv u Pančevu 2018. g.