Kao što je kolevka mnogih državnih institucija i ustanova kulture, Kragujevac, prestonica moderne Srbije, isto je tako i rodno mesto srpske enigmatike. Sem države, ustava, vojske, sudstva, školstva i pozorišta u vreme dok je naš grad bio prestonica kneza Miloša Obrenovića (1818- 1841) u Kragujevcu su po prvi put među Srbima zaživele i lutrija, bilijar, pa i srpska enigmatika. Pojavljivanju enigmatike kao vida sofisticirane zabave „kumovala” je štamparija smeštena u našem gradu pomoću koje je Dimitrije Davidović štampao prva srpska glasila „Novine serbske” i „Zabavnik”.
Začeci kragujevačkog i srpskog zagonetaštva vezuju se za ime Sremca, prečanina Vladislava Stojadinovića Čikoša. Ovaj poznati i svestrano obrazovani pesnik, pisac i novinar „Novina serbskih” rođen je 1805. godine u sremskom mestu Vojka u kojem i danas ima ljudi sa prezimenom Čikoš, koje na mađarskom jeziku označava zanimanje konjušara. Po njegovom dolasku u Srbiju i Kragujevac knez Miloš je prvo odbio da ga primi u službu jer mu se nije svidelo njegovo prezime, poručivši mu da „uzme neko pristojno, srpsko”. Vladislav se opredelio za prezime Stojadinović i postao sekretar Narodnog suda u Kragujevcu, a kasnije je imao titulu beogradskog „stolonačelnika”.
U „Zabavniku” Dimitrija Davidovića, koji je u Kragujevcu izlazio od 1833. do 1836. godine i u kojem je sarađivao, kao i u „Novinama serbskim”, Stojadinović je 1835. godine objavio jedan logogrif u stihu: „Ja sam neka životinja od Boga sozdana,/Ime moje više nema nego šest pismena,/Kad kad sam ti na nogama, nego često letim,/Perje imam mrko crno, il’ belo sa crnim./ Pesma moja dopada se gdikome čoveku,/ U prežegi lad tražeći, kad sednem na voćku” – čije je rešenje čvorak, koji se u kasnijim logogrifskim stihovima „pretvara” kombinacijom slova u odgovore: čvorak, čvor, rak, ora i krv.
Čikoš Stojadinović je kasnije svoje logogrife kao enigmatsku formu u zagonetnim stihovima objavljivao i u beogradskom listu „Golubica” Grigorija Vozarovića.
Saradnici „Goluba” i „Golubice” i prva enigmatkinja
U drugoj polovini 19. veka od kragujevačkih zaljubljenika u zagonetanje i enigmatske probleme izdvaja se i Mil. P. (puno ime nikada nije objavljeno) koga uredništvo poznatog časopisa za mlade „Golub” u broju šest iz 1881. godine u rubrici „Odgovori uredništva” apostrofira kao uspešnog odgonetača. U izdanjima istog časopisa koji je bio veoma popularan među omladinom „u svim srpskim zemljama” kao dobri rešavači zagonetki kasnije se pominju i Kragujevčani Momir J. Stanković, Dragomir Šišković, Mirko Damjanović, Čedomir Škekić, Milivoj Anđelković, Božidar Petrović i Milojko Paunović, svi učenici iz Kragujevca i „mladi ljudi koji su se zainteresovali za zagonetke i rebuse”.
I ilustrovani list za malu srpčad „Srpče”, koji je izlazio od 1882. do 1886. godine i okupio saradnike poput Vojislava Ilića, Branislava Nušića, Ljubomira Nenadovića i Milovana Glišića bio je popularan među mladim Kragujevčanima i nije mogao bez njihovih priloga i odgonetki. Uredništvo „Srpčeta” pohvaljuje odgovore i rešenja Božidara Jankovića, gimnaziste drugog razreda, Miloja Ćurčića, kragujevačkog trgovca, gimaziste Miloša A. Barjaktarevića, njegovog vršnjaka Milana H. Markovića i po prvi put enigmatkinje iz našeg grada Ljubice Bajšićeve. Svi oni su se istakli u autentičnom srpskom enigmatskom žanru „koštunjac” (po tvrdom orahu) do čijeg se rešenja dolazilo misaonim procesom „skidanja sloja po sloja ljuski od pitanja i zagonetki”.
U enigmatskoj rubrici „Srpčeta” kao sastavljači zagonetki, rebusa i „koštunjaca” isticali su se Kragujevčani, učenici trećeg razreda gimnazije Sava J. Božić i Mihajlo Pantić. U to vreme u somborskom listu „Golub” sarađuje enigmata iz Kragujevca Jovan Vuković, a u „Mladoj Srbadiji” sve do početka Prvog svetskog rata uspešno sarađuju Milivoj Đorđević, Miloš Marinković i Svetislav Đorđević u rubrici „Pogađanja”.
Beogradske dečije novine „Zorica” koje su sa prekidima izlazile od 1897. do 1941. godine na početku 20. veka kao uspešne mlade enigmate izdvaju Kragujevčane Nadeždu Marković, Milorada Dimitrijevića i Miloljuba Mišića. Izdanja „Zorice” iz broja u broj hvali mlade kragujevačke enigmate, a interesantno je da se u jednom od njih kao uspešni odgonetač i rešavač, uz imena ovdašnjih gimnazijalaca Čedomilja Škekića i Milojka Paunovića, javlja i ime najpoznatijeg ondašnjeg srpskog glumca Čiča Ilije Stanojevića.
U korak sa svetskom enigmatikom
Pri kragujevačkoj gimnaziji 1868. godine osnovana je đačka družina „Podmladak” i izdavala istoimeni časopis koji je pre Drugog svetskog rata imao obaveznu rubriku – ukrštene reči. Prva moderna ukrštenica objavljena je 1913. godine u Americi, a sastavljač pod pseudonimom „Albe” (Aleksandar Bečanović – učenik osmog razreda Gimnazije) išao je u korak sa svetskim enigmatskim trendovima. Njegove ukrštenice objavljene u „Podmlatku” 1940. godine po objektivnom i strogom mišljenju istoričara enigmatke u „rangu su sa ukrštenim rečima objavljivanim u SFRJ sedamdesetih godina. Inače, Aleksandar Bečanović objavljivao je u „Podmlatku” i veoma zapažene pesničke radove.
U međuratnom periodu Dobrivoje Dicić (1920. Kragujevac – 1943. Mathauzen) sa pesnikom Ratkom Zvrkom uređivao je enigmatski list „Znak pitanja”. Enigmatikom se uspešno bavio i pesnik i dramski pisac Milivoje Knežević (1899-1973), rođen u Kragujevcu.
U prvom broju prvog i našeg najdugovečnijeg posleratnog enigmatskog časopisa „Enigma” 1952. godine kao sastavljači enigmatskih problema javljaju se dvojica Kragujevčana – Lj. Belaćević i T. Mišulić. Tomislav Mišulić postao je kasnije ugledni stručnjak za enigmatiku čija je specijalnost bila sastavljanje: „klinova”, „piramida”, „vretena”, „magičnih likova” i klasičnih ukrštenica. Enigmatikom se uspešno bavila i njegova ćerka Renata. U drugom uglednom časopisu „Iks” sarađuje kragujevački enigmata pod pseudonimom „Argus” čije će pravo ime za nas, na žalost, zauvek ostati tajna i enigma. U „Enigmi” su kao stalni saradnici radili kragujevački enigmati Dragoljub Lazić i Vujadin Aničić.
Svoje penzionerske dane u Kragujevcu proveo je Beograđanin Miroljub Tošić (1927-2007), vrstan enigmata i po rečima svojih kolega „kapetan enigmatske plovidbe” (bio je mornarički kapetan u penziji) sastavljač teških i atraktivnih petostrukih i piramidalnih rebusa.
Iz tog period treba izdvojiti i Kragujevčane Oliveru Marković Taranović, čija su specijalnosti bile „skandinavke” i rebusi, i majstora šahovske problemske enigmatike Mihajla Milanovića.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Naši gradovi u svemu prvi”, koji partnerski realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca, UG „Omnibus” iz Pančeva i RTV Šabac. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.