Još u vreme turske vladavine Banatom, od sredine 16. do početka 18. veka, Pančevo je imalo izvestan vojni značaj. Godine 1626. pančevački garnizon je činilo dve hiljade konjanika i isto toliko pešaka, a 1660. godine, svedoči Evlija Čelebija, u četvorougaonoj drvenoj tvrđavi boravilo je 50 vojnika i njihov komandant. Sultan Ahmed III je 1706. godine naredio da se poveća broj stalno nastanjenih vojnika, kojih je tada bilo 169, da bi se 1716. godine, kada su austrijske jedinice pod komandom Klaudija Florimunda Mersija osvojile Pančevo, u njemu nalazilo 350 turskih vojnika. Nekoliko bitaka tokom rata koji se između Austrijanaca i Turaka vodio poslednjih decenija XVII i u prvim decenijama XVIII veka odigralo se u okolini Pančeva, u grad su više puta ulazile obe vojske, pa je stradao i bio rušen i paljen. Istoriografi beleže i česte pokrete trupa kroz okolno područje i prelaske većih jedinica sukobljenih armija preko Dunava.
Potiskivanjem Turaka sa čitave teritorije današnje Vojvodine iz osnova je promenjena geostrateška situacija u ovom delu Evrope, što se odrazilo i na prilike u Pančevu. Već 1717. godine popravljene su i poboljšane fortifikacije, a tih decenija su u gradu boravile Montekukolijeva, Mersijeva i Štarembergova regimenta i komorna regimenta Grimani. Posle poraza Austrije u novom ratu protiv Turske 1739. godine i nakon stabilizovanja granice na Savi i Dunavu, Pančevo je steklo izuzetan vojni i strateški značaj grada u graničnoj oblasti. Taj status je praćen podizanjem novih vojnih objekata, pa su dve kasarne predate na upotrebu 1742. i 1754. godine.
Austrijski dvor je morao da reši nekoliko novonastalih problema. Trebalo je ne samo obezbediti granicu prema Otomanskom carstvu, što je učinjeno formiranjem Banatske vojne granice 1764. godine, već je učiniti i nepropusnom za šverc, ilegalne prelaske i prenošenje zaraza. Zbog toga je u našem gradu bila stacionirana ne samo graničarska vojska, 12. nemačko-banatska granična regimenta, već i redovne jedinice stajaće vojske, konjica, domobrani, posebni odredi za slučaj rata i kordonske jedinice. Veća vojna vežba, u kojoj su učestvovala dva bataljona, strelci i artiljerija, održana je prvi put u Pančevu u proleće 1786. godine.
Takav status Pančeva je za posledicu imao izgradnju velikog broja vojnih objekata i fortifikacija – tvrđave, kasarni, magacina, bolnica i pratećih objekata.
Na prostoru oivičenom ulicama Svetog Save, Vojvode Putnika i Oslobođenja izgrađena je, najverovatnije krajem 18. veka, takozvana Mala kasarna. Mileker spominje da je „1792. godine sazidana jedna velika kasarna”. Služila je prvobitnoj svrsi – smeštaju vojnika – i u doba Granice, i u ugarskom periodu, i u Kraljevini, kada je 1919. godine dobila novi zvanični naziv – Kasarna Kralja Aleksandra I, i tokom troipogodišnje nemačke okupacije, i u socijalističkoj Jugoslaviji, kada su je koristile jedinice Jugoslovenske narodne armije. Ovaj prizemni objekat je tokom 1973. godine srušen do temelja, da bi na njegovom mestu bila podignuta Autobuska stanica.
Mala kasarna (arhivska fotografija)
Od Dajčove kuće na uglu ulica Vojvode Putnika i parne strane Karađorđeve pružala se prizemna zgrada. Ta kasarna je sredinom sedamdesetih srušena do temelja, da bi na njenom mestu, kao i u dvorištu, bile podignute stambene višespratnice, apoteka i parking.
Susedna spratna zgrada u Karađorđevoj 4, u kojoj se danas nalazi „Urbanizam”, bila je korišćena kao vojni objekat različite namene – isprva je tu bio magacin, a tokom sedamdesetih Dom JNA.
Dva velika vojna objekta, koji su u međuvremenu izgubili tu namenu, nalaze se u Gradskom parku. Štapska zgrada, u kojoj je bio smešten štab 12. nemačko-banatske regimente, sazidana je u trećoj deceniji 19. veka, a kada je izgubila vojni značaj nakon raspuštanja Banatske vojne granice, pretvorena je u hotel 1894. godine. U Štapskoj zgradi je posle Drugog svetskog rata, a pre preseljenja u bivši magacin u Karađorđevoj, bio Dom JNA.
Štapska zgrada na razmeđi 19. i 20. veka, kada je bila pretvorena u hotel
Ugaona spratna zgrada na uglu sa Sokačetom podignuta je u prvoj polovini 19. veka za vojne potrebe, a krajem veka je adaptirana u ugostiteljski objekat i tu namenu je zadržao sve dok hotel „Sloboda” nije zatvoren početkom dvehiljaditih.
U samom središtu grada nalazio se veliki broj vojnih objekata, pa je u izvesnom smislu centar bio vrlo militarizovana zona. Četvrt između ulica Nemanjine, Svetog Save i Zmaj Jovine bila je vojni kompleks, sve do sredine sedamdesetih godina 20. veka, kada su se jedinice JNA preselile u novoizgrađenu kasarnu „Stevica Jovanović” na bavaništanskom putu. Ovaj prostor je demilitarizovan, nakon čega je pretrpeo značajne izmene u izgledu i nameni.
Impozantna građevina sa prizemljem i dva sprata, tzv. Velika kasarna, podignuta je 1875. godine i u austro-ugarsko vreme se zvala Kasarna Franca Jozefa. Krajem Prvog svetskog rata je demolirana, a kada su je preuzele jedinice srpske vojske, već 1918. godine, nazvana je Kasarna Kralja Petra I. U Kraljevini je u njoj bio stacioniran 8. pešadijski puk, a tokom Drugog svetskog rata koristile su je jedinice Vermahta. Nakon pada Pančeva u ruke Sovjeta i partizana, koristila je Jugoslovenska armija, koje se tu zadržala sve do leta 1972. godine. Posle sto godina, objekat je promenio namenu – nekoliko godina ga je koristilo preduzeće „Export drvo”, a 1981. godine useljen je Istorijski arhiv, koji se i danas tu nalazi.
Od tzv. Velike kasarne pa prema raskrsnici sa Ulicom Svetog Save protezao se zid, dok je sam ugao zatvarala prizemna zgrada u kojoj se nalazila Komanda grada, kancelarija komandanta grada, kancelarije, učionice, oficirska kantina i druge pomoćne prostorije. Nakon što se JNA odavde iselila, zgrada je korišćena kao zdravstvena ustanova – u njoj je neko vreme bili smešteni dispanzeri za mentalno zdravlje i za sportsku medicinu, pa zatim nekoliko godina Arhiv, da bi konačno bila srušena u drugoj polovini sedamdesetih. Bilo je planirano da na tom prostoru bude podignuta robna kuća, ali do realizacije te zamisli nije došlo, pa je teren nasut šljunkom, poravnat i pretvoren u parking, na kome su trgovci ogrevom i drvenom galanterijom prodavali robu. Decembra 2005. godine tu je otvorena velika samousluga lanca „Maxi”.
Dalje niz Ulicu Svetog Save dizala se ograda od cigala i čeličnih šipki, sve do ulaza u Vojnu bolnicu, Pančevcima poznatiju kao Ruski sanatorijum. Spratna zgrada podignuta je 1875. godine, nakon raspuštanja Banatske vojne granice i nakon što je austro-ugarska vojska prodala gradu bivšu regimentsku bolnicu na početku Bavaništanskog puta, današnje Ulice Miloša Obrenovića. Sanitet austro-ugarske vojske koristio je ovu bolnicu sve do kraja Prvog svetskog rata, da bi je vojne vlasti Kraljevine prepustile na korišćenje ruskim izbeglicama-zdravstvenim radnicima. Oni su organizovali bolnicu-sanatorijum za sunarodnike koji su u velikom broju, bežeći od boljševičke revolucije, pristigli u naš grad. Nakon ulaska sovjetskih i partizanskih jedinica u Pančevo, ova zgrada ponovo postaje klasična vojna bolnica. Adaptirana je 1974. godine, kada je dobila civilnu namenu – postala je sedište Doma omladine, nekoliko kulturno-umetničkih društava, ustanova i društvenih i omladinskih organizacija. Renoviranjem je uništena originalna fasada i porušena ograda, tako da je i ovaj objekat jedan od mnogih koji su izgubili svoje izvorne spoljne karakteristike.
Nekadašnja Ruska bolnica, današnji Dom omladine
I sa treće strane ovog kvarta, u Zmaj-Jovinoj ulici, nalazi se vojni objekat – magacin koji je koristilo TP „Metalurgija” i „Agroživ”. Današnja pijaca, koja sa četvrte strane zatvara kompleks, nije ništa drugo do prostor na kome su se vojnici postrojavali, tzv. pista. Objekti u kojima se prodaju sir i živinsko meso su nekadašnje topovske šupe, a zgrada na ulasku u pijacu iz Nemanjine ulice je, zapravo, portirnica bivše kasarne.
Osim nabrojanih u Pančevu su postojali i drugi vojni objekti. Levo od izlaska iz Narodne bašte ka Strelištu nalazila su se dva skladišta baruta, po kojima je lokacija dobila naziv Barutana. Jedan su razvukli sugrađani kojima je bio potreban građevinski materijal i drvene grede, a drugi je preuređen u četiri slikarska ateljea. Prostor na kome je podignuto naselje Strelište bio je „egzercir plac”, to jest vojno vežbalište.
Pančevo je početkom dvadesetih godina postalo sedište Štaba Komande graničnih trupa za celu Kraljevinu i sedište Komande Vojnog okruga. Krajem te decenije, kada je civilni aerodrom u Gornjoj varoši postao vojni, počela je izgradnja objekata u kasarni „plavaca”. Sredinom tridesetih podignuta je danas sasvim zapuštena zgrada Pilotske škole, u Ulici Stevana Šupljikca, preko puta naselja Kotež 2.
Kamen temeljac za novu zgradu Doma armije na Trgu mučenika položen je 30. jula 1978. godine, a svečano je otvorena 26. juna 1981. godine. Na njenom mestu nalazio se bunker veze koji je podigla nemačka vojska tokom okupacije. I kasarna Vojne pošte 5000 na Kudeljarskom nasipu, današnja kasarna „Rastko Nemanjić”, sedište 72. specijalne brigade, građena je u socijalizmu.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije