Žena koja je svu čaroliju umetničkog dara umela da unese u svoju ulogu. Veliki umetnički talenat. Nije bilo umetničkog zadatka koji ona ne bi najbolje i nauspešnije rešila i prikazala na pozornici. Tako su o Milici Milki Marković, glumici, mecosopranu, prevoditeljki i prvoj srpskoj rediteljki, pisali savremenici i prenosile tadašnje novine.
Život Milke Marković, kao i životi drugih glumica i glumaca tog doba, bio je pun neizvesnosti, samopregora, odricanja i požrtvovanja, što je sve, kako kaže Mihovil Tomandl, trebalo podneti i izdržati. Bilo je to doba buđenja nacionalne svesti, čuvanja narodnog jezika, podsticanja razvoja nacionalne drame i otpora prema tadašnjoj vlasti, ali i širenja demokratskih ideja.
Bilo je to vreme borbe za obrazovanje žena, za njihovu emancipaciju. Vreme kada se, nakon završene više devojačke škole, javljaju prve generacije srpskih učiteljica, ali i spisateljice, prevoditeljke, lekarke, glumice…
Gluma na vrelu života
Milka Marković poticala je iz glumačke dinastije sveštenika Luke Popovića iz Vranjeva, koja se sastojala od čak sedamnaestoro članova i članica, i svi su igrali na sceni Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Rođena je 1869. godine u Pančevu u umetničkoj porodici. Njen otac bio je Aksentije Maksimović, kompozitor i kapelnik u novosadskom pozorištu, a majka Sofija Maksimović (kasnije Vujić), ćerka pomenutog sveštenika, takođe glumica u SNP-u.
Porodica Maksimović ubrzo po rođenju ćerke odlazi u Prag radi Aksentijevog muzičkog obrazovanja. Međutim, Milkin otac umire već 1873, te tako ona ostaje sama sa majkom. Narednih godina osnovno obrazovanje sticala je po različitim mestima u kojima je njena majka imala glumačke angažmane. Višu devojačku školu završila je 1883. godine u Somboru.
Prve glumačke korake ostvarila je sa samo pet godina, kada je glumila Vilhelma u Vilhelmu Telu. Tek kasnije, kao četrnaestogodišnjakinja, postaje pripravnica u Narodnom pozorištu u Beogradu (sa šest dukata mesečne plate), a nakon dve godine i dvadesetak uloga, 1885. godine stupa u Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu.
Ova markantna i jedna od najobrazovanijih glumica svog doba u početku je igrala uloge naivki. Kako Mihovil Tomandl navodi u studiji Spsko pozorište u Vojvodini, od februara 1890, kada je nastupila kao Margarita u Faustu, uglavnom je tumačila tragične uloge.
Igrala je u više od 225 predstava. U najznačajnije role ubrajaju joj se one u Šekspirovim komadima gde je glumila Kordeliju, Ofeliju i Juliju, a potom i tumačila Mariju Stjuart (Šiler), Noru (Ibzen) i Tosku (Sardu). Zapažena je bila i njena interpretacija Anđelije u Smrti majke Jugovića Laze Kostića, Anđelije i Majke Jugovića u Smrti majke Jugovića Iva Vojnovića, a posebno Hasanaginice u istoimenoj drami Alekse Šantića, za koju je pobrala burne ovacije u Mostaru, zajedno sa Šantićem.
Hroničari tog doba opisivali su Milku Marković kao visoku, vitku ženu gracioznih pokreta, „bujne tamnokestenjaste kose i crnomanjastog privlačnog lika, tamnije obojenog glasa baršunaste mekote i besprekorne dikcije”, što su bile predispozicije za njego angažovanje u raznovrsnim dramskim i muzičko-scenskim delima. Bila je izuzetno talentovana, maštovita i imala je smisla za „realističko građenje lika, iskrenu i neposrednu glumu koja kao da je izvirala iz života” (Petar Marjanović: Pozorište u Srba).
Pero kritike nemi pred njenim darom
Kako bi se što više usavršavala u pogledu glume, ali i režije, Milka Marković je početkom XX veka posećivala pozorišne centre Evrope. Put ju je, između ostalih gradova, odveo u Prag, Beč, Berlin, Minhen, Drezden, Pariz, Đenovu, Rim, Veneciju, te je imala divnu priliku da u tim teatrima gleda najpoznatije glumce i glumice tog vremena.
Poznato je bilo da je Milka Marković bila svestranog obrazovanja. Spadala je u malobrojne dramske umetnike i umetnice tog doba koji su zaista bili muzički školovani. Studirala je pevanje, školovala je svoj snažan mecosopran i svirala klavir. Nosila se sa težim pevačkim zahtevima, te je uglavnom nastupala u operama i operetama.
Nasuprot svojim izvanrednim glumačkim kreacijama, piše Roksanda Pejović (Srpsko muzičko izvođaštvo romantičarskog doba), kao pevačica nije izazivala buru oduševljenja, ali je uspevala da dopre do celovitog glumačko-pevačkog jedinstva u Mariji, kćeri pukovnije, tumačeći glavnu ulogu. Igrala je u Đidu, Ciganinu, Vračari, Seoskom loli, Čučuk Stani, Toski…
Dvadesetpetogodišnjicu glumačkog rada Milka Marković obeležila je upravo kao Toska u Sarduovoj drami januara 1910. godine, o čemu je Jovan Grčić pisao za Novo pozorište:
„Slabo je pero da opiše ono silno oduševljenje kojim je srpski svet dočekao svoju ljubimicu kao slavljenicu, a još je slabije da dostojno ocrta sliku svega onoga što je Milka Markovićka kao Toska izmamila iz neiscrpnoga vrela svoje umetničke snage. Kritika tu mora da klone u svesti, da nema dovoljno krepkih, dovoljno karakterističnih reči, kojim bi kadra bila iskazati veličinu i istinu te umetničke rabote, pa mora da se zadovolji samo tim da zabeleži, da konstatuje golem uspeh.”
Višestruki angažmani i nadahnute inscenacije
Već naredne godine, Milka Marković rešava da se okušava i u svojim prvim rediteljskim ostvarenjima. Prva drama koju je postavila bila je Ljubav I. N. Potapenka 1911. godine. Usledile su Aveti H. Ibzena, Kradljivac A. Berstena, O tuđem hlebu I. S. Turgenjeva, izuzetno voljena Seoska lola E. Tota, Smrt majke Jugovića I. Vojnovića, Hasanaginica A. Šantića i mnoge druge predstave. Tokom svoje karijere režirala je 16 komada, i svi su bili prikazani na novosadskoj sceni.
O njenom rediteljskom radu ne postoji mnogo podataka, ali se može reći da je Milka Marković stajala rame uz rame sa svojim kolegama Dimitrijem Spasićem, Kostom Vasiljevićem, Mihajlom Hadži Dinićem i drugim režiserima. Njihove režije su po umetničkoj vrednosti bile neujednačene, često „zanatsko-rutinerske”, ali i kao takve veoma korisno iskustvo za dalje unapređenje drame, kaže Zoran Maksimović (Repertoar SNP-a između dva svetska rata). No, kao što to uvek biva, „bilo je i onih dobrih i stvaralački nadahnutih inscenacija”.
Svestrano obrazovanje Milke Marković obuhvatalo je izvrsno poznavanje književnosti, kao i francuskog, nemačkog i mađarskog jezika, sa kojih je i prevodila dramske komade. Bila je vredna i neumorna u radu. Među prevedenim dramama koje je videla novosadska publika nalaze se Gospođica Žozeta, moja žena P. Gavoa i P. Šerveja, Fernanda V. Sardua, Čergarski život Barijera i Miržea, Male ruke E. Labiša i E. Martena, Jevrejin iz Poljske E. Šatrijana.
Život Milke Marković ne samo što je otežao Prvi svetski rat, već su i dve tragedije u njoj ostavile dubokog traga. Neposredno pred rat, izgubila je sina Stevana, a potom i supruga Mihaila, koji je takođe bio dramski umetnik. Početak Prvog svetskog rata je priznatu glumicu, pevačicu i rediteljku zatekao u Staroj Pazovi, odakle su je ugarske vlasti sa porodicom (suprugom i sinom Dimitrijem) internirale u Jasberenj (Mađarska). Porodica Marković je tu provela pet meseci, a zatim odlazi u Ženevu, gde je Milka neko vreme radila kao službenica Crvenog krsta. Pred kraj rata, ne mogavši da izdržava porodicu, Mihailo Marković izvršava samoubistvo.
Nakon rata, kada se došla u Kraljevinu SHS, priredila je niz koncerata širom zemlje sa sinom Dimitrijem, takođe glumcem, pevačem i rediteljem, a onda se vratila i na scenu Srpskog narodnog pozorišta, gde je nastavila da igra i režira. Tu je proslavila četrdesetogodišnjicu umetničkog rada 1923. godine. Zvanično je penzionisana 1925. godine, ali usled loših materijalnih prilika, jer se pozorište konstantno borilo za opstanak, nastavila je i nakon toga sa svojim angažmanima. Preminula je maja 1930. u Novom Sadu.
Milka Marković odlikovana je Ordenom Svetoga Save V reda, a u spomen na ovu umetnicu, njen predan rad, veliku kulturnu i umetničku misiju, ulice u Pančevu i Novom Sadu nose njeno ime.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Naši gradovi u svemu prvi”, koji partnerski realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca, UG „Omnibus” iz Pančeva i RTV Šabac. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.