Vrednost imovine Artiljerijsko-tehničkog zavoda, preteče današnje fabrike „Zastava oružje”, pred Prvi svetski rat iznosila je više od 39 miliona ondašnjih dinara. U toku rata uništeno je oko 70 posto vojnog arsenala u Kragujevcu, pa je ratna odšteta iznela 27,4 miliona dinara. Zbog velike štete koju je pretrpeo kragujevački ATZ (kao i zbog velikog broja poginulih i raseljenih oružara), postojali su predlozi da se nova vojna fabrika izgradi u nekom drugom mestu, ali je tradicija, ipak, bila na strani Kragujevca, pa je odlučeno da postane najvažniji centar vojne industrije u tadašnjoj Jugoslaviji. Država je počela da ulaže sredstva u razvoj vojne fabrike, ali je njen prosperitet zavisio od privlačenja što većeg broja majstora za izradu oružja, kao i obezbeđivanja smeštaja za njihove porodice.
„Po mogućnosti trebalo bi da budu krotke neženje i juveliri za oružje, koji će se pridomiti u gradu, osnovati porodicu i ostati zauvek u fabrici”, pisao je 1925. godine komisiji za podizanje fabrike brigadni đeneral Živojin Terzibašić, upravnik ATZ-a.
Komisija je pregledala četiri parcele pogodne za izgradnju stanova budućih oružara: na levoj obali Lepenice prema krugu stare artiljerijske kasarne, zatim na Stanovljanskom polju u produžetku Gružanske ulice, na Vašarištu i posed trgovca Đoke Naumovića na istočnoj padini Metinog brda. Osim Stanovljanskog polja, ostali placevi bili su većinom privatni posedi, pa bi njihov otkup tekao sporo, što državi, koja je žurila sa obnavljanjem vojne industrije, nije odgovaralo i odlučeno je da ovaj plac, površine 21 hektara (vrednosti tadašnjih sedam miliona dinara) opština pokloni vojnoj fabrici.
Varoš za sebe i sve na jednom mestu
Sa izgradnjom prvog urbanog naselja na Balkanu, po građevinarskom uzoru na engleske radničke kolonije, započelo se u februaru 1928. godine. Prema ugovoru, nemačka firma „Henč” iz okoline Drezdena trebalo je na ime ratne reparacije da isporuči 78 drvenih baraka sa 248 stanova. U 32 barake bili su manji stanovi (po dva), u 25 srednji (po četiri) a u 21 (takođe po četiri) veliki stanovi. ATZ, po ovakvom konceptu izgradnje, odlučio je da na ovom prostoru podigne još 37 zidanih objekata sa 148 stanova.
Novo naselje za 500 višečlanih porodica postalo je 1929. godine varoš za sebe. Sem stambenih objekata, vodilo se računa da sve potrebe stanovništva budu zadovoljene. Po projektu inženjera Žitkevića, koji je radio uz konsultacije sa profesorima fakulteta iz Beograda, predviđeni su: prosecanje ulica širine 12 metara, kaldrmisanje trotoara, izgradnja parka, skvera, društvenog doma (poznatija kao Sokolana), škole, zabavišta, apoteke, prodavnica, upravne zgrade i prostorije za vatrogasnu opremu.
Prema prvim fotografijama (mada to nije nigde zapisano), iz vremena naseljavanja kolonije 1929. godine, vidi se da je naselje bilo sa svih strana ograđeno drvenom i žičanom ogradom i da je ulazna kapija u naselje prvobitno bila napravljena od drveta i ukrašena figurama od letvica, a kasnije je sazidana čuvena Kolonska kapija od čvrstog materijala sa dve stražarske kućice sa svake strane. Preko cele ulice, sa jednog na drugi kraj kapije, kao na transparentu, od metala slovima od izlivenog gvožđa pisalo je: „Radnička kolonija Art.-tehn. zavoda”. Po želji njenog kreatora, generala Terzibašića, svi drveni objekti u koloniji ofarbani zu karakterističnom zelenom bojom, bojom topofskih lafeta, simbolišući tako naselje majstora koji proizvode ovu vrstu naoružanja.
Strog kućni red još strožije se poštovao
Naselje je bilo pod vojnom upravom i režim stanovanja bio je sasvim drugačiji nego u ostalim gradskim kvartovima. Strogo propisani kućni red morao se doslovce poštovati. Kolonija je od osnivanja imala upravnika, kapetana Životu Jovičića i njegovog pomoćnika Nikolu Bagaša. Kapetan Jovičić je sa tročlanom komisijom stalno obilazio naselje i imao je pravo da izriče opomene i predlaže izbacivanje iz stana porodice koja ga ne održava kako je predviđeno.
Stanari su bili obavezni da dva puta godišnje kreče sve prostorije, isključivo u belu boju. U stanovima nije smeo da se pere veš, drže neprijavljeni samci, da se na betonu cepaju drva, a u baštama je moglo da se sadi samo propisano cveće i povrće. Po kućnom redu, leti, posle deset, a zimi posle devet sati uveče u stanovima je morala da vlada „mrtva tišina”. Kućni red je propisivao i „sa kojeg oluka stanari mogu sakupljati kišnicu”. Pod nije smeo da bude isflekan niti oštećen od žara iz šporeta. Morao je da se „žuti”, stolarija i prozori morali su da se „blistaju”, a pomoćne prostorije da budu „izuzetno čiste”.
Stanari su bili obavezni da pleve travu na trotoaru i na ulici pred barakom, da neguju sadnice lipa i čuvaju zelene površine zasađene engleskom travom. Stanarine su bile duplo jeftinije nego kod privatnih stanodavaca tako da je uvek bilo puno zainteresovanih stanara da postanu žitelji ovog elitnog, urbanog radničkog kvarta.
„Solidno izgrađene kuće, uglađene, sa železnim žaluzinama na prozorima, stepeništima i cvetnim bašticama, liče one na živopisna zdanja iz dečijih bajki. Ovakvi, apsolutno higijenski stanovi, s potpunim konforom, teško da bi se i u Beogradu lako mogli naći”, pisao je 1930. godine nadahnuto Miloš N. Brašić, reporter beogradskog nedeljnika Vreme, u tekstu „Najlepša radnička kolonija u Državi”.
Pored majstora i radnika srpske nacionalnosti, koji su preovlađivali, u koloniji su od njenog nastanka živeli i Hrvati, Slovenci, Makedonci, Mađari, Česi, Slovaci, Rusi, Jevreji i Italijani. Nikada nije zapamćen ili zabeležen ni jedan verski ili međunacionalni sukob među žiteljima Stare radničke kolonije.
Ponos čaršije i „zeleni grad”
Sa useljenjem porodica radnika u Koloniji je iste, 1929. godine počela da radi škola koja je mogla da primi 500 učenika. U okviru nje radilo je i obdanište koje je primalo 150 dece, a pored zgrade škole podignuta je i drvena kuća za stanovanje školskog upravitelja koja postoji i dan danas.
U „zelenom gradu”, kako su tada zvali koloniju odmah je osnovan i fudbalski klub, koji je održao osnivačku skupštinu 15. maja 1930. godine u zgradi Sokolane. Za predsednika Sportskog kluba „Kolonija” izabran je upravnik naselja, kapetan Života Jovičić, a jednoglasno je odlučeno da fudbaleri nose dresove zelene boje. Ta tradicija nije ni do danas izneverena.
Za bezbednost grada podignutog uglavnom od drvenog materijala brinula se požarna četa Vojnotehničkog zavoda osnovana 1930. godine. Između dva svetska rata u kragujevačkom VTZ-u je radio i belogardejski oficir Vasilij Vasiljenko Ivanjicki koji je posle Oktobarske revolucije prebegao iz Rusije inače otac naše poznate slikarke Olje Ivanjicki (rođene 1931. godine u Pančevu) koja je zbog toga čitavo svoje detinjstvo i mladost (do mature u kragujevačkoj Gimnaziji) provela živeći u Staroj radničkoj koloniji.
Od osnivanja, posebnu ulogu u životu naselja imala je zgrada Sokolane u čijem su prizemlju bile smeštene sprave za gimnastičke vežbe, a na spratu radilo amatersko pozorište, održavale se druge kulturne manifestacije i čuvene kolonske igranke i zabave. Čaršija se ponosila kolonijom i nedeljom su se pravile šetnje po kolonskim ulicama, mirišljavim od cvetanja lipovog drveta.
Posle Drugog svetskog rata sve kolonske barake ušle su u gradski stambeni fond. Pošto je veliki broj stanova za vreme rata napušten, doneta je odluka da se useljavanje u barake ne sme obavljati bez saglasnosti Stambenog fonda. Maja 1950. godine dat je predlog da kolonske ulice dobiju nazive, jer su ranije bile obeležene isključivo brojevima. Prvi posleratni upravnik kolonije bio je Milovan Sekulić.
Posleratna, Stara radnička kolonija postala je poznata pre svega po sportistima koji su se okupljali u zgradi Sokolane, a zatim se pročula po matineima i igrankama koje su se održavale održavale tri puta nedeljno.
Ispred zdanja Sokolane (objekta koji je evidentiran kao spomenik kulture i pod zaštitom je Zavoda za zaštitu spomenika kulture) i danas se nalazi park sa stazama za šetnju i paviljonom za muziku. Pored Sokolane je 1999. godine podignut spomenik Kralju Aleksandru Karađorđeviću (rad vajara Zorana Ilića) za vreme čije je vladavine Stara radnička kolonija nastala. Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac ove godine je od Ministarstva kulture i informisanja za finansiranje ili sufinansiranje projekata iz oblasti kulturnog nasleđa u Srbiji konačno dobio sredstva za rekonstrukciju i restauraciju Sokolane. Sa radovima se letos otpočelo ali su i oni uslovljeni pandemijom korone.
Odlukom gradskih vlasti 2005. godine počelo se sa rušenjem baraka u Staroj radničkoj koloniji čiji su se žitelji preselili u stanove izgradene u lamelama u obližnjoj novogradnji. Prvi stanari su se iz Kolonije u nove stanove preselili 2006. godine a poslednji su napustili Staru koloniju i bili raseljeni 2016. godine.
„Autentično radničko naselje s početka prošlog veka, sa bajkovitim drvenim barakama u nizu i drvoredima mirisnih lipa koji su se pružali duž kaldrmisanih ulica, predstavljalo je simbol industrijskog razvoja grada u kome je radila prva fabrika topova na Balkanu – otišlo je u legendu”, napisao je lirski tim povodom Brane Kartalović dopisnik Politike iz Kragujevca.
A, nekada… „Bilo je to nešto sasvim novo u Kragujevcu. A, ništa slično nije sagrađeno u Srbiji. Radničko naselje – planski izgrađeno. Planirano i izvedeno sa nemačkom preciznošću.”, zapisao je u 1995. godine dr Veroljub Trifunović, kragujevački urbanista u svojoj knjizi „Arhitektura o Kragujevcu”.
I za kraj, ali ne i najmanje važno – zbog čega Radničku koloniju Kragujevčani nazivaju i Starom kolonijom. Desetak godina posle izgradnje ove Radničke kolonije u periodu od 1936. do 1938. godine podignuta je Nova radnička kolonija. Vojno-tehnički zavod je investirao izgradnju ali kuće nije zadržavao u vlasništvu već su ih korisnici otkupljivali putem otplate kredita. Projektant Nove kolonije bio je profesor Mihajlo Radovanović, arhitekta i jedan od prvih specijalizovanih urbanista u Srbiji. Po njegovim projektima sa druge strane Lepenice, iznad naselja Pivara nikao je novi, humani i urbano osmišljen prostor za život još 250 radničkih višečlanih porodica. Nova kolonija je projektovana na najboljim principima ondašnjih evropskih i američkih predgrađa pa je zbog toga i ponela zvaničan naziv – Suburbija.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Naši gradovi u svemu prvi”, koji partnerski realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca, UG „Omnibus” iz Pančeva i RTV Šabac. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.