Kada se iz sela Smilovci, centra kraškog polja Zabrđa krene prema severozapadnim obroncima planine Vidlič, posle dobrog sata hoda ili dva i po kilometra novoasfaltiranog puta, po priličnoj uzbrdici, nailazi se na manastir Sveti Kirik i Julita. Manastir je u narodu poznatiji kao Smilovski i sve do skora smatran je delom majstora Kole, koji ga je podigao 1839. godine. Međutim, novija istraživanja bugarskih istoričara pomeraju njegov nastanak na 1704., upućuju na mogućnost mnogo starijeg verskog središta i u njemu već 1820. godine smeštaju prvu školu u caribrodskom kraju. Manastir je od Dimitrovgrada udaljen petnaestak kilometara.
Sem crkve, jednobrodnog tlocrta sa jednim kubetom i centralnom apsidom, izvedenom u lokalnom krečnjaku i sa ugrađenim elementima (splonumima) neke mnogo starije građevine, manastirski kompleks čine i dva konaka. Donji, koji je namenjen monaštvu i gornji – vladičanski, namenjen gostima i vladici. Sasvim ispod manastira je česma sa izuzetno hladnom i pitkom planinskom vodom.
Manastir Sveti Kirik i Julita početkom 20. veka
Zanimljivo je da najbliže tipske paralele manastirskoj crkvi treba tražiti u kasnoantičkim, odnosno, ranohrišćanskim crkvicama jadranskog i jonskog zaleđa. Naime, rane crkve u tim područjima su zbog ekonomskih prilika svedene na najbitnije i lišene bilo kakvog raskoša i ukrasa, iako su im uzor bile upravo raskošne bazilike sa morskih obala.
Slično je i u Zabrđu, koje je i krajolikom i ekonomskom moći podudarno sa zaleđima Jadrana i Jonskog mora. Ako tome dodamo i prilično bogatu kasnonatičku tradiciju na području Smilovskog polja, odnosno Zabrđa, Vidliča i Stare planine, oličenu kroz put Via Besika i prateća utvrđenja, nije sasvim bez osnova tvrditi da je manastirska crkva nastala na tom tragu, i to mnogo ranije nego što se misililo i da su sve kasnije građevine, počev od one koja prethodi onoj iz 1704., pa do poduhvata majstora Kole iz 1839. godine, samo ponavljale model ostavljen od nekog bezimenog protomajstora iz šestog ili semog veka.
Uostalom o kasnonatičkim gradnjama u Zabrđu, na Vidliču i Staroj planini, doduše ne pominjući manastir, piše i Prokopije iz Cezareje, Justinijanov hroničar u delu De aedificiis (O građevinama).
No, ako je teza o ranom nastanku Svetog Kirika i Julite u domenu pretpostavke, priča o dekorisanju manastirske crkve je napobitna činjenica.
Crkva je dekorisana odmah posle 1839. godine i bez sumnje su je izveli samokovski majstori. Prema bugarskoj istoričarki umetnosti E. Popovoj, ikonostas sa 15 ikona je delo samokovskog zografa Joana Nikolova Ikonopisca. On je čak neko vreme i živeo u obližnjem Pirotu, koji je u to doba sedište eparhije. Samo pak finansiranje celog zahvata; od izgradnje hrama, konaka, kupovine crkvenog nameštaja, pa do dekorisanja preuzeli su na sebe imućniji Smilovčani, piše austrijski putopisac, istoriograf i geograf Feliks Kanic.
Tako se i nad Smilovskim poljem učvrstio prilično redak hrišćanski kult Svetih Kirika i Julite, majke i sina iz Kilikije, koji su postradali zbog hristove vere u doba Dioklecijana, početkom četvrtog veka, čiji je deo moštiju u Ohridu. Manastir ih nema, ali je imao preko 170 hetara zemlje i šume, a u centru Smilovaca metoh. Danas ima status spomenika kulture, potpuno je rastauriran i njegova crkva je još uvek najveća u celom Zabrđu.
Manastirske priče
Prva priča o Svetom Kiriku i Juliti vezana je za krdžalije – odmetnike i pljačkaše iz turske vojske, koji su u 18. veku bili apsolutni gospodari skoro svih planinskih oblasti u Otomanskoj imperiji. Po pravilu prva meta nasilja, ubistava i masovnih silovanja, bilo im je hrišćansko stanovništvo, pa su zbegovi bili česti.
Jedan od takvih, od krdžalija ili od čume (kuge) je bio i zbeg Smilovčana i drugih Zabrđana, koji ih je odveo u srce Vidliča, pored izvora i prastare građevine usred šume. Ona im je poslužila kao privremeno okrilje i ubežište i spasla ih od naleta zla. U znak zahvalnosti, obnovili su je i posvetili Svetom Kiriku i Juliti, sačuvavši uspomenu na dan svog spasenja.
Međutim, priča ima i drugu istrorijsku i nemilosrdniju stranu, koja kaže da je i sam manastir postao meta krdžalijskih ubica i pljačkaša.
Verovatno najlepša i najpoznatija priča o manastiru vezuje se za 40 kaluđerica iz Besarabije, koje su pred naletom terora Oktobarske revolucije iz svog manastira Žabke kod Kišinjeva (današnja Moldavija) spas potražile u manastiru Sveti Kirik i Julita.
Svedok njihovog dolaska 1925. godine prota Jovan Caribrodski beleži da su svojom discipinom, radom i pobožnošću za kratko vreme od zapustelog Svetog Kirika i Julite, napravile uzoran i prvi ženski manastir u Niškoj eparhiji. Prota Jovan piše i da im je u prvim danima pomagalo lokalno stanovništvo, te da je na njihovom čelu bila sestra Lidija, potonja igumanija Diadora.
Mati Diadora i pop Đura
Mati Diadora je pomalo zagonetna ličnost, čije se poreklo dovodi u vezu sa ruskom carskom porodicom Romanov. Kaluđerice su posle pet godina napustile Smilovski manastir i prešle u manastir Divljanu kod Bele Palanke, gde su otvorile apoteku, malu bolnicu i dom za siročad, a mati Diadora je nastavila svoj put dalje i preko drugih manastira u Srbiji, Makedoniji i Albaniji, završila zemaljski život u manastiru Svete Petke kod Sofije 1978. godine, postavši vrlo poštovana ličnost, koju uvažavaju i posle njene smrti.
Na kraju ću ispričati svoje priče. One govore o mojoj prababi Mari Duruzovoj udatoj u familiji Ćosini, koja je lek od tada neizlečive tuberkuloze potražila i našla na Svetom Kiriku i Juliti. One govore o mojim prvim susretima sa Bogom, nekog 28. jula na dan mučenika majke i sina iz Kilikije, o poznastvu sa pop Đurom, zapravo monahom i tada jedinom posadom manastira, zbog koga i danas mislim da popovi moraju da budu siromašni i smerni. Pričaju i o saborima omladine, svakog 28. jula, koje komunizam nije mogao da zabrani, mada je jedanput pokušao, ali govore i o kosidbi u Smilovskom polju posutog bulkama, u kome ako vetar slučajno donese zvuk malog i udaljenog planinskog zvona sa Svetog Kirika i Julite kosači staju i prekrste se kao da su blagovesti.
Govore i o Smilovcima, selu koje je prateći svoju sudbinu, kao kakav kralj, velikaš ili crkveni velikodostojnik ostavilo iza sebe zadužbinu, koja će ga nastavili se ovako užasna depopulcija sigurno nadživeti.
Fotografije iz albuma Slobodana Aleksića, Željka Perovića, Danijele Hristov i Žana Conevića / Ilustrovani list
Far” i Slobodan Aleksić zahvaljuju Željku Peroviću, Caribrođaninu u Pirotu, ili Piroćancu iz Caribroda, bez čije pomoći ovog teksta ne bi bilo.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.