Pančevo nije usamljen grad čije ulice nose vrlo malo ženskih imena, što i nije za pohvalu. Sve vreme se zaboravlja koliki značaj su žene imale za njegov razvoj i dobrobit, i koliko je varljiva kultura sećanja koja veliča samo muškarce i njihove privilegije. A sve te žene po kojima retko koja ulica nosi ime, pored neplaćenog kućnog rada i stega patrijarhata, iznašle su snagu, kad su se za to pravo izborile, da se obrazuju, da druge edukuju, a tek sa Drugim svetskim ratom i svojim velikim požrtvovanjem, pa i prolivenom krvlju, izvojevale su i pravo glasa.
Među malobrojnim ženama koje je Pančevo upamtilo, onima koje su svojim doprinosom, snagom, intelektom, darom i dobročinstvima zaslužile da ulice nose njihova imena, nalaze se umetnice, učiteljice, dobrotvorke, heroine, mitske i istorijske ličnosti, koje su voljno, ali često i nevoljno bile zaloga političkih interesa i međudržavnih odnosa zarad mira ili borbe protiv Osmanlija u srednjem veku.
Žene svestranog obrazovanja
Kada se Pančevcima i Pančevkama pomenu ulice koje su nazvane po znamenitim ženama, prvo im padne na pamet ulica koja nosi ime Isidore Sekulić, naše književnice, prevoditeljke i književne kritičarke, koja je radila kao nastavnica više od jedne decenije u našem gradu.
S obzirom na to koliko je neprijatnosti Isidora Sekulić doživela u Pančevu, ono joj nije ostalo u lepoj uspomeni, a kako je zabeležio Časlav G. Đorđević u knjizi Isidora u Pančevu, Pančevci i Pančevke „nisu umeli da cene značaj i veličinu Isidore Sekulić, koja je dvanaest godina bila njihova sugrađanka”.
Ulica koja je 1980. dobila naziv po Isidori Sekulić pripada Strelištu, a reč je o pančevačkom naselju koje se nalazi „u blizini Narodne bašte i Vrta građanskog strelišta, poznatih mesta gde je Isidora Sekulić rado dolazila sama i sa svojim učenicima”.
O Milici Milki Marković, ženi svestranog obrazovanja, vrlo malo znaju i oni koji žive u ulici njenog imena. Bila je jedna od najmarkantnijih umetnica svog doba – glumila je, pevala, prevodila dramska dela za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, a poznata je i kao prva srpska pozorišna rediteljka (režirala je 16 komada). Nekadašanja Baštenska ulica, preimenovana je 1951. godine u Ulicu Milke Marković i pripada naselju Tesla.
Umetnice retkog talenta
Pored ulice posvećene poznatoj slikarki i likovnoj kritičarki Nadeždi Petrović, na Strelištu se od 1980. godine nalazi ulica po još jednoj umetnici vrednoj pažnje naših sugrađana i sugrađanki. Reč je o Zori Petrović, slikarki koja se spada u najznačajnije prestavnike ekspresionizma između dva rata.
Malo je poznato da je Zora Petrović (rođena u Dobrici 1894. godine) pohađala srednju školu u Pančevu (1907–1909). Kasnije je obrazovanje nastavila na Umetničko-zanatskoj školi u Beogradu, a potom je studirala slikarstvo kod prof. Lajoša Deaka Ebnera u Pešti i Ištvana Retija u Nađbanju. Od povratka u Beograd 1919. godine, pa do kraja svog životnog veka, bavila se pedagoškim radom, podučavajući na kraju i studente i studentkinje na Akademiji likovnih umetnosti.
Publika je prvi put njene radove videla 1921. godine u Somboru, a nakon boravka u Parizu (1925), u ateljeu kubiste Andrea Lota, priredila je i prvu samostalnu izložbu 1927. u Salonu prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić” u Beogradu. Milan Kašanin je za nju rekao da poseduje redak i plemenit talenat odlične slikarke, da je „slikar od osećaja, od iskrenosti i sposobnosti, koji se izražava kroz kolorit sasvim ličan i prefinjen”.
Pišući svoj Esej protiv zaborava, Laura Barna kaže:
„Boja i forma se prepliću sa istom važnošću, ne potiru niti nadilaze jedna drugu. Njen izraz, kao i potez, pun je gestualne snage i iskrenog sazvučja spoljnih i unutarnjih predstava, bilo da je reč o pejzažu, aktu, portretu ili mrtvoj prirodi. Gusti pastuozni nanosi iskričavih boja, pa čak i kad su u tamnoj gami, odlika su Zorinog kolorita po kom slikarka biva prepoznatljiva u novijoj srpskoj umetnosti.”
Zora Petrović bila je članica nekoliko umetničkih grupa, među kojima su Lada, Oblik, Dvanaestorica i Samostalni. Njeni umetnički radovi čuvaju se u Narodnom muzeju i Muzeju savremene umetnosti u Beogradu, kao i u Spomen-zbirci Pavla Beljanskog u Novom Sadu. Preminula je 1962. godine u Beogradu, ali je sahranjena u Pančevu.
Ženski pokreti i sećanja
Među važnim pokretačim kulturnog i društvenog života u Pančevu bili su različiti dobrotvori i dobrotvorke, a jedna od njih po kojoj ulica nosi ime jeste Olga Smederevac. Ona je bila i sakupljačica i čuvarka umetnina, pokroviteljka mnogih umetnika tog vremena. Salon Olge Smederevac bio je čuven koliko i njen legat, koji je zaveštala Narodnom muzeju u Pančevu.
Ljubica Hadži Pavlović, rođena Novosađanka, imala je važnu ulogu u društvenom životu Pančeva u prvoj polovini XX veka. U savezništvu sa suprugom Đorđem (velikim županom i gradskim načelnikom), svojim duhom i aktivizmom inspirisala je mnoge sugrađane i sugrađanke. Kao predsednica Dobrotvorne zadruge Srpkinja pančevačkih, pomagala je siromašnima i ugroženima, a ogranak Devojačko kolo brinuo se o obrazovanju devojaka. Ova zadruga posedovala je i Radničku školu, gde su devojke pak učile zanate koji su im omogućivali da se samostalno izdržavaju.
Pored ulice pančevačkih dobrotvora Marije i Lazara Dragičevića, Pančevo čuva sećanje i na Delfu Ivanić, učiteljicu, humanitarnu radnicu, novinarku i spisateljicu, čije Uspomene, sećanja koja je zapisala u poznim godinama, dugo nisu ugledale svetlost dana. Delfa Ivanić je sa Nadeždom Petrović, njenom nastavnicom crtanja, a kasnije i prijateljicom, bila osnivačica Kola srpskih sestara, članica Srpskog narodnog ženskog saveza, saradnica Ženskog pokreta, pa i predsednica Ženskog saveza u Kraljevini SHS.
Delfa Ivanić je svojim angažmanom podsticala obrazovanje i samostalnost žena, boreći se za glasačko pravo i polnu ravnopravnost. Zaslužna je za podizanje Doma Kola srpskih sestara, a bila je prva Srpkinja i prva žena kojoj je u Kraljevini Jugoslaviji uručeno odlikovanje za milosrđe „Florens Najtingejl”. Zbog odbijanja saradnje sa okupatorom 1942. oduzeta joj je sva imovina. Ni tada, a ni nakon Drugog svetskog rata nije pristajala da sarađuje sa režimom, te je nekoliko puta zbog toga bila u zatvoru. Preminula je 1972. u Beogradu.
Stamenim koracima
Pored doktorke Marije Prite, po čijem imenu nosi jedna mala ulica na Tesli, u Pančevu postoji i ulica Ružina, odmah kraj Pravoslavnog groblja, koja je posvećena Ruži Ličanin, supruzi pesnika i lekara Jovana Jovanovića Zmaja. Nažalost, ta ulica podseća nas na Zmajev veliki gubitak i nesrećni boravak porodice Jovanović u našem gradu.
Nazivi ulica kao što su Majke Jugovića, Carice Milice, Lazarevih kćeri i Jelene Anžujske novijeg su datuma, a njihovo postojanje odnosi se na narodno i mitsko, ali i srednjovekovno nasleđe. Kako je već bila praksa u vladarskim porodicama, te žene sticale su obrazovanje i, u slučaju pet kćeri kneza Lazara Hrebeljanovića i kneginje Milice, njihova udaja išla je u prilog ugledu i jačanju moći srpske države. No ove žene bile su i vrlo sposobne i ambiciozne, te je jedna od njih, Jelena Balšić, čak i upravljala zemljom nakon smrti supruga.
Ako sagledamo istorijsko nasleđe koje pripada Narodnooslobodilačkom pokretu, samo jedna ulica nosi naziv po ženi, učiteljici, učesnici NOB-a i narodnom heroju Jugoslavije Olgi Petrov. Njen politički angažman u SKOJ-u i KPJ započeo je tokom studija na Učiteljskoj školi u Vršcu, a nastavio se u rodnoj Barandi, Pančevu, Crepaji i Novom Sadu. Okupatorska policija uhapsila ju je 1941. godine, a posle šestomesečnog mučenja u istražnom zatvoru, streljana je maja naredne godine u Jajincima.
Imena ulica postoje da se iznova podsećamo osoba koje su svojom delatnošću promenile naš grad i društvo, koje su svojom borbom doprinele da živimo boljim i kvalitetnijim životima. Ugledne žene po kojima malobrojne pančevačke ulice nose imena podsećaju nas iznova da postoje ideali za koje se vredi boriti, da postoji pravo na izbor, i da nasleđe koje nam je dato u amanet treba da negujemo. Pančevo kao negdašnji industrijski i kulturni centar ima još mnogo žena kojih se svakog dana treba sećati i čija imena treba pominjati. Žena čijim stopama treba hrabro da koračamo.
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Žensko nasleđe Kragujevca i Pančeva” koji realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca i „Pančevo Si Ti” iz Pančeva. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.