Odgovore na pitanja ko je sve i od kada na njemu sahranjivan daje monografija „Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama” autora Nenada Karamijalkovića, etnologa-antropologa i zamenika direktora Spomen parka, koja je promovisana prošlog vikenda (12. septembra) baš na licu mesta kod spomenika „Kameni lav”. Autor je na izradi monografije radio pune tri godine istražujući u vojnim i istorijskim arhivima Srbije, Austrije i Nemačke. Sem samog izdavača monografije Spomen parka „Kragujevački oktobar” izradu knjige pomoglo je i Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
Knjiga je baš sa razlogom promоvisana u subotu, 12. septembra kod spomenika „Kamenog lava” – čuvara groblja u Šumaricama.
Prvo pitanje na koje ova monografija daje odgovor je godina njegovog formiranja. Istoričari su „lutali” tražeći ovaj odgovor od prestonog doba kneza Miloša do 1868. godine. Kragujevačko Vojničko groblje formirano je uporedo sa podizanjem Vojne bolnice (1867.) koja je po mišljenju dugogodišnjeg načelnika saniteta čuvenog Vladana Đorđevića bila „relativno najbolja zgrada u Kragujevcu”, a koja je danas Kasarna „Milan Blagojević”.
Starije nego što se mislilo
S obzirom na to da najstariji sačuvani nadgrobnici na Vojničkom groblju potiču iz 1868. većina autora smatrala je da je to ujedno i godina nastanka groblja. Međutim, uvidom u matične knjige umrlih kragujevačkih crkava saznajemo da se na ovom lokalitetu vojna lica sahranjivana još od 1866. godine, istakao je Karamijalković na promociji knjige čiji je cilj sveobuhvatni prikaz (istorijski i etnološki) Starog vojničkog groblja u kragujevačkim Šumaricama ali i, kako autor insistira, izgrađivanja primerenog odnosa prema ovoj lokaciji u budućnosti.
Prvi sahranjeni na Vojničkom groblju u Šumaricama po podacima koje je on pronašao bio je osamnaestogodišnji Živojin Jovanović iz Kragujevca pokopan 31. avgusta po starom, odnosno 12. septembra po novom kalendaru. Zbog toga je autor Karamijalković odabrao baš taj datum od pre 154 godine za promociju svoje monografije.
Zanimljivo je iako ime samo kazuje da se na Vojničkom groblju sahranjuju isključivo vojnici i podoficiri (ne i oficiri koji su kao ugledniji članovi društva iako preminuli u Vojnoj bolnici sahranjivani na varoškom groblju), na ovom našem u Šumaricama bilo je i presedana poput: dva pokopana robijaša, jednog civilnog radnika VTZ-a i lica preminulih za vreme „azijatske kolere” (zbog udaljenosti groblja i sprečavanja zaraze) 1913. godine među kojima se nalaze i dve žene (jedine na ovoj lokaciji) Danica Leovac i Aleksandra Bogosavljević.
Ipak među sahranjenim vojnicima na ovom prostoru dominantnu većinu su činili mladići preminuli tokom služenja vojnog roka u Kragujevcu (redovi svih rodova vojske), vojnici regrutovani za vojne vežbe ili mobilisani tokom ratnih dejstava, podoficiri, dobrovoljci, vojni službenici pri Šumadijskoj diviziji i Vojnotehničkom zavodu, kao i pitomci Vojnozanatlijske i Artiljerijsko podoficirske škole.
Preminuli vojnici poticali su iz svih krajeva Srbije a bilo je žrtava iz drugih država i oblasti poput srpskih dobrovoljaca iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Austrije, Turske i Rusije, a na groblju u Šumaricama sahranjivani su i poginuli ruski vojnici iz ratova sa Osmanskim carstvom u periodu 1876-1878. godine.
Po podacima do kojih je u svom istraživanju Karamijalković došao najmlađi sahranjen na groblju u Šumaricama bio je sedamnaestogodišnji pitomac Artiljerijske podoficirske škole Milivoje Novaković iz Užica (preminuo od šloga), a najstariji šezdesetdvogodišnji dobrovoljac Novica Lopušina iz Retkocera (Medveđa), žrtva Prvog balkanskog rata. Takođe, bilo je i slučajeva preuzimanja posmrtnih ostataka od strane porodica i pokopa vojnika u njihovim rodnim mestima, ali po podacima do kojih je Karamijalković došao dozvole za ekshumaciju su vrlo retko izdavane.
Dominantan uzrok smrti sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama bila je bolest (skoro polovina sahranjenih umrla je od zapaljenja pluća – bolest „kapetan-ubica” kako ju je u 19. veku nazvao kanadski lekar Vilijam Osler), pa tek potom ratne rane, nesrećni slučajevi (među kojima i davljenje u Lepenici), a retko ubistva i samoubistva, kao i streljanje.
Današnjih stotinak očuvanih nadgrobnih spomenika iz tog perioda ukazuju na to da je većina grobnih mesta obeležavana samo drvenim krstačama dok su kamena nadgrobna obeležja pokojnicima podizale samo imućnije porodice.
Menjali ga i Švabe i Nemci
Vojničko groblje se značajno uvećava tokom balkanskih ratova (1912-1913.) kada se veliki broj ranjenika smešta u kragujevačku Vojnu bolnicu kao jednu od tri stalne u Srbiji. Do tada je po Karamijalkovićevim podacima objavljenim u monografiji sahranjeno preko hiljadu vojnika.
Početkom Prvog svetskog rata u Šumaricama su sahranjivani ranjenici sa Cera i Kolubare a potom i preminuli tokom velike epidemije tifusa 1915. godine kada je umiralo i po dvadesetak pacijenata dnevno. U tom periodu u kragujevačkim vojnim bolnicama (bilo ih je čak osam poput one u Prvoj gimnaziji) preminulo je 3.449 vojnika kao i brojni lekari i zdravstveni radnici.
U tom periodu groblje se po podacima u knjizi za kratko vreme „udvostručilo”.
Kako autor kaže ulaskom okupatorskih trupa u Kragujevac 1. novembra 1915. godine Vojničko groblje u Šumaricama „nije utihnulo, naprotiv”. Svi austorugarski vojnici preminuli u Kragujevcu do oslobođenja (vidi antrfile) sahranjivani su u Šumaricama za njih na posebno napravljenoj parceli baš na mestu gde je 1998. godine podignut Spomenik srpskom vojniku. Preminuli nemački vojnici u Prvom svetskom ratu sahranjivani su na obali Ždraljice u okviru VTZ-a.
Vojnici preminuli tokom služenja vojnog roka u Kragujevcu i okolini sahranjivani su u Šumaricama i između dva rata u Kraljevini Jugoslaviji. Po podacima iz monografije većina pokopanih bila je srpske nacionalnosti, ali se sada javljaju i imena drugih nacija sa svih prostora novoformirane države. U to vreme prema podacima iz monografije zbog daleko boljih sanitetskih prilika, nove i modernije medicinske opreme, većeg dijapazona lekova (pre svega prvih antibiotika) broj smrtnih slučajeva (time i ukupanih vojnika) bio je znatno manji nego u 19. i početkom 20. veka.
Po Karamijalkovićevoj knjizi dva značajna događaja desila su se na Vojničkom groblju u Šumaricama tokom međuratnog perioda. Prvo je Ždraljica u poplavi 1925. godine „odnela” jedan deo nemačkog groblja sa svoje obale kod ušća u Lepenicu pa su gradske vlasti odlučile da se groblje prekopa i ostaci nemačkih vojnika (njih između 60 i 70) prenesu u Šumarice.
Drugi je bio veliki državni projekat sanacije Vojničkog groblja realizovan od 1928. do 1930. godine. Groblje se prostiralo na 2,67 hektara, čitav prostor je ograđen drvenom i žičanom ogradom, a podignuta je i kuća za čuvara groblja. Sa groblja su ukonjene sve stare krstače i podgnuto 3.200 novih drvenih krstova na kojima su pisali odgovarajući brojevi (umesto imena i prezimena) jer su spiskovi pokopanih izgubljeni tokom Prvog svetskog rata. Uređene su parcele sahranjenih u periodu od 1866. do 1914. godine, za pokopane posle Velikog rata u Kraljevini Jugoslaviji, okupatorske vojnike (oko 1.000 austrougarskih i 175 nemačkih), a jedna parcela je bila namenjena iskučivo za pokojnike islamske veroispovesti. Tada je i postalo jasno da je groblje u Šumaricama najveće u Srbiji, a treće u svetu odmah posle Zejtinlika u Solunu (preko sedam hiljada ratnika) i Jandrihovaca u Češkoj (više od pet hiljada srpskih i nešto manje od dve stotine ruskih vojnika).
Poslednji srpski vojnik sahranjen na ovom prostoru bio je rezervni potpukovnik Uroš Crnilović, komandant vazdušne odbrane Kragujevca, koji je herojski stradao u Šumaricama tokom Aprilskog rata 1941. godine štiteći odstupnicu jugoslovenske vojske ka Gornjem Milanovcu. Crnilovićeve posmrtne ostatke je prenela posle rata porodica u rodno Vlastotince.
Groblje u potpunosti menja izgled tokom Drugog svetskog rata. Preuređeno je potpuno u leto 1942. godine. Tu je učinjeno pod rukovodstvom Eugena Kletija, visokog funkcionera Folksbunda (organizacija koja se bavi nemačkim vojničkim grobljima) kada su posmrtni ostaci 3.274 vojnika (srpskih, austrougarskih i nemačkih svi iz Prvog svetskog rata) prebačeni u centralnu grobnicu ispod „Kamenog lava” (175 nemačkih, oko 1.000 austrougarskih i preko 2.000 srpskih vojnika). Parcele sa ostacima vojnika sahranjenih do Prvog rata i između ratova nisu dirane a poširena je parcela nemačkih vojnika poginulih u Drugom ratu. Nemci su na groblju podigli i kamenu ogradu umesto drvene. Pre same ekshumacje, tada su uklonjeni svi krstovi koji su postavljeni od 1928. do 1930. godine.
Ispade da ga je Tito spasio
Poslednje osobe sahranjene na Vojničkom groblju u Šumaricama su nemački vojnici poginuli 20. i 21. oktobra 1944. godine tokom oslobođenja Kragujevca kao i trojica (od 187 njih) crvenoarmejaca takođe stradalih tokom ovih operacija a pokopanih najverovatnije 21. ili 22. oktobra.
Istorijski okvir zapuštanja Vojničkog groblja u Šumaricama vezan je za novu povesnu epohu nastalu posle Drugog svetskog rata odnosno za uspostavljanje socijalističke vlasti. Uspostavljanje novog političkog sistema dovelo je i do drugačijeg odnosa države prema vojnom memorijalnom nasleđu, naglašava autor.
Groblje je potpuno devastirano, a par godina nakon oslobođenja usledilo je bezobzirno prebacivanje kamenih nadgrobnika sa „jugoslovenske” na „srpsku” parcelu tako da se danas ispod spomenika ne nalaze humke ljudi čije ime piše na njima. Do šezdesetih godina uklonjena je kamena ograda, porušena čuvarska kuća i pošumljen njegov značajni deo jer za nove vlasti dotadašnji ratovi nisu bili oslobodilački „već osvajački” od strane „velikosrpske buržoazije”.
Autor knjige navodi i zanimljiv podatak koji se tiča dva groba (i nadgrobnih spomenika nad njima): narednika Peje Šukurme iz Bosne i rezervnog potporučnika Miloslava Ilića pokopanog 1915. godine. Ilićev nadgrobnik nije ubeležen na mapi (pre)sređenog groblja iz 1930. godine niti na izveštajima Kletija iz Drugog svetskog rata. Međutim, na Kletijevim fotografijama (koji se bavio nemačkim vojnim grobljima pre i za vreme ali i posle rata) iz 1953. godine (neobjašnjivo je odakle mu fotografije iz Kragujevca iz tog perioda) vidi se da je spomenik postavljen. Logično je da je podignut u periodu posle oslobođenja, dakle posle 1944. pa do 1953. godine kada je prvi put zabeležen na fotografiji. Takođe, nejasno je zbog čega jedino ove dve humke nisu prekopane i „njihovi” spomenici nisu prebačeni tokom posleratne komunističke „čistke” i prebacivanja nadgrobnika na stariju parcelu srpskih ratnika. Po nekim Karamijalkovićevim pretpostavkama moguće da je reč o pokojnicima koji su imali rođake ili potomke u posleratnim komunističkim vlastima i „strukturama” koje su samo njih dvojicu „poštedeli” ekskumacije. Neki, drugi odgovor na ovo pitanje ako postoji, nije poznat. Ta dva spomenika i danas stoje izdvojeni na groblju u Šumaricama.
Ironijom sudbine, kako je Karamijalković lepo primetio, Vojničko groblje u Šumaricama spasila je šesta i poslednja poseta druga Tita Kragujevcu koji je tom prilikom odseo baš u Šumaricama u oktobru 1978. godine. Groblje je bilo u očajnom stanju i iako je bilo onih koji su predlagali da se trajno ukloni prevagnuo je zdrav razum onih drugih koji su sredili da se obnovi u okviru novosagrađene Etno kuće koja je izgorela 1991. godine.
Groblje je obnavljano u periodu 1994/95. godine i 2017. godine i danas sa 157 nadgrobnika i 89 betonskih krstova i dva umetnička spomenika čini osobitu celinu šumaričkog vojnog memorijala, koji po Nenadu Karamijalkoviću treba uvrstiti u muzeološku ponudu Spomen parka (naravno Oktobarska tragedija mora ostati u središtu aktivnosti spomen parka).
Kao etnolog Karamijalković ističe da Staro vojničko groblje osim izuzetnog istorijskog značaja ima i ogromnu etnološku vrednost.
Reč je o pravoj „skulptorskoj galeriji” raznovrsnih dela sepulkralnog graditeljstva, preko koje na jednom mestu pratimo razvoj bogate narodne umetnosti od sredine 19. do sredine 20. veka, ne zapostavlja Karamijalković i etnološki deo svoje autorske ličnosti dodajući da bogatstvo ornamenata (najčešće vojna ornamentika: puške, sablje, noževi, ordenje, delovi uniforme… ali i predmeti iz svakodnevice) i epitafa na nadgobnim spomenicima čine ovo groblje još autentičnijim, zanimljivijim i vrednijim.
Najstariji spomenik – „Kameni lav” čuvar groblja
Monumentalni spomenik „Kamenog lava” – čuvara groblja u Šumaricama koji zauzima centralno mesto na Starom vojničkom groblju, najstariji je očuvan spomenik u našem gradu i star je 105 godina. Iako je prvobitno trebalo da krasi ulaz u kriptu Karađorđevića u hramu na Oplencu, ovo delo koje je od italijanskog umetnika Erminija Doria iz Padove naručio kralj Petar Prvi Karađorđević austrougraske vlasti su prebacile u Šumarice. Spomenik je do tada, 1916. godine kada su okupatori preuredili groblje stajao u Venčačkom rudniku gde je i isklesan. Sam Dori bio je kao autor zadužen za mnoge druge umetničke radove na oplenačkom mauzoleju uključujući i sarkofage Karađorđevića u samoj kripti hrama. Postoje dokazi i dokumenti da je kralj Petar Prvi Karađorđević izradu „Kamenog lava” platio Erminiju Doriju tadašnjih 12.000 dinara. Skulpturu su tokom leta 1916. godine iz rudnika na Venčacu prebacili inžinjerci iz Devetog odeljenja austrougarske vojske (zaduženog za vojne grobove) koji su pre premeštanja pripremili i ozidali u Šumaricama visoko granitno postolje kao postament za spomenik.
Na kamenom lavu su Austrijanci isklesali na latinskom natpis „Pro patria” koji je po oslobođenju promenjen u „Zahvalna otadžbina 1914 – 1918”. Zanimljivo je da sa spomenika u periodu između dva svetska rata nije uklonjen gvozdeni krst (sa druge strane spomenika) iako je bio simbol okupatorskih trupa. Ali, posle oslobođenja Kragujevca 1944. godine ovaj austrougarski gvozdeni krst zauvek je „uklonjen” i „prebrisan”, navodi Karamijalković u svojoj knjizi.
I, za kraj, ekskluzivno sa portal „Glas Šumadije” Nenad Karamijalković podsećajući na „narativ” o tragediji u Šumaricama koji je postojao za vreme komunističkog režima da je u oktobarskoj tragediji 1941. godine stradalo 7.300 ljudi autor monografije o Starom vojničkom groblju u Spomen parku „napominje” kada se uzme u obzir broj streljanih 21. oktobra (nešto preko 2.300 po podacima Staniše Brkića iz knjige „Ime i broj”) kao i broj pokopanih srpskih ratnika iz doba Kneževine i Kraljevine Srbije, Kraljevine Jugoslavije (SHS) i okupatorskih vojnika sahranjenih na ovoj parceli tokom oba svetska rata „ispada” da je na teritoriji Spomen parka zaista pokopano 7.300 ljudi jer kod „Kamenog lava” svoj večni pokoj je našlo oko pet hiljada vojnika naših ali i stranih armija.
Tekst je objavljen u okviru projekta „Naši gradovi u svemu prvi”, koji partnerski realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca, UG „Omnibus” iz Pančeva i RTV Šabac. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije
Foto: N. Raus i fotografije iz Monografije „Staro
vojničko groblje u Šumaricama Kragujevac”