– Važno je da se starčevački Hrvati sećaju svoje istorije i čuvaju je, a da, po ugledu na slavne pretke, uvek hrabro istupaju protiv nepravde, ne dajući se zavesti i pridobiti za različite lične ciljeve i interese velikih – istakao je Tomislav Žigmanov, predsednik Demokratskog saveza vojvođanskih Hrvata i poslanik u Narodnoj skupštini Republike Srbije u svom govoru na predavanju o „Starčevačkoj republici” koje je u mesnom Domu kulture, 31. oktobra, održao etnolog Dalibor Mergel.
U uvodnoj reči, pred prepunom Galerijom „Boem”, u starčevačkom Domu kulture, Žigmanov je ispred Zavoda za kulturu vojvođanskih Hrvata pozdravio sve posetioce i pohvalio organizatore i priređivača ovog prigodnog predavanja zbog posebne brige o povesti, kulturi i tradiciji hrvatske zajednice u Banatu, te ih ohrabrio da to i dalje čine uz svesrdnu pomoć i podršku hrvatskih institucija u Republici Srbiji, koja i ubuduće sigurno neće izostati.
Usledilo je izlaganje Dalibora Mergela, etnologa iz Pančeva i odličnog poznavaoca istorije starčevačkih i banatskih Hrvata. Tokom njegovog dugogodišnjeg novinarskog rada bavio se brojnim temama iz prošlosti naših krajeva. Pripremajući tekstove, on se susretao s obimnom arhivskom, memoarskom i žurnalističkom građom o „Starčevačkoj republici”. Ovoga puta je sve sabrao na jedno mesto i potrudio se da što bolje predstavi ova dramatična dešavanja i sve njihove kasnije interpretacije.
– Četrdesetak žitelja Starčeva hrvatske nacionalnosti gnevni zbog poziva za regrutaciju u jutro 26. aprila 1919. godine dižu masovnu pobunu zajedno sa svojim komšijama, Nemcima, Srbima, Mađarima i ostalima koji su im se pridružili. Umorni od ratovanja i željni mira i slobode, a istovremeno iznevereni od novih vlasti i seoskog kneza Žive Jankova, koga nisu zatekli u opštinskoj kancelariji, demolirali su čitavu zgradu i na nekoliko sati preuzeli upravljanje Starčevom. U socijalizmu je stvoren lokalni mit o uspostavljanju tzv. Starčevačke republike čije su kolovođe, navodno pod uticajem boljševizma, želele da sruše monarhistički poredak. Danas Starčevom i okolinom i dalje kruži ova priča u različitim varijantama. Uprkos sačuvanoj obimnoj arhivskoj građi o sudskom procesu vođenom protiv pobunjenika, člancima iz novina i privatnim beleškama, posle čitavog veka od ovih zbivanja nije razjašnjeno šta se tada zaista desilo – naglasio je Mergel.
On je najpre objasnio društveni kontekst u kome je došlo do revolta starčevačkog življa, a potom je govorio o samoj buni i njenim posledicama. Veoma podrobne zabeleške o tim burnim vremenima ostavio je Miša Brajac, međuratni čelnik Hrvatske seljačke stranke u Starčevu i predsednik opštine. Sudski proces protiv učesnika ustanka vođen je sve do 1928. godine. Nakon Drugog svetskog rata u „Pančevcu” i „Politici” piše se o svemu kroz prizmu nove političke ideologije, a seljaci koji su se digli protiv vlasti i kralja Petra okarakterisani su kao boljševici i komunisti. Tako je konstruisan mit koji se i dalje prepričava, a prava istina o razlozima zbog kojih se dogodila „Starčevačka republika” kao da je zataškana.
– Želeo sam da svi zainteresovani budu upoznati s različitim uglovima iz kojih se pisalo o događajima nastalim 1919. godine u Starčevu pružajući mogućnost svakome da samostalno pokuša da shvati to vreme i nezavidan položaj u kome su se naši seljaci našli. Nadam se da sam uspeo u svojoj nameri da rasvetlim ovaj vrlo zanimljiv fragment starčevačke istorije – zaključio je Dalibor Mergel na kraju predavanja.
Posetioci su tokom druženja i zakuske upriličenih nakon skupa izrazili veliko zadovoljstvo svim onim što su te večeri čuli, a priređivač je od strane Zavoda za kulturu vojvođanskih Hrvata dobio poziv da na istu temu izlaže i u Subotici.
Događaj je organizovalo Udruženje banatskih Hrvata uz podršku Državnog ureda za Hrvate izvan Republike Hrvatske, a pored Žigmanova, prisustvovali su mu i Mihael Tomšić, konzul prvog reda Generalnog konzulata Republike Hrvatske u Subotici, Darko Sarić Lukendić, član izvršnog odbora Hrvatskog nacionalnog vijeća zadužen za kulturu, Marin Piuković, predsednik Omladine DSHV-a i Goran Kaurić, predsednik Udruženja banatskih Hrvata i član HNV-a.