Istina je – zahvaljujući svom geografskom položaju, istorijskom razvoju i administrativnom statusu, Pančevo je nekako uvek bilo – i ostajalo, i ostalo – na pola puta između Beograda i Novog Sada, vazda je i večito visilo negde između. I dok su nas Novosađani uglavnom doživljavali – a taj doživljaj živi i danas – kao svojevrsne vojvođanske južnjake, kao neke siromašne i ne naročito vaspitane dalje rođake čiji se grad izbegava u širokom luku i kod kojih se ne ide u posetu bez nekog baš jako opravdanog razloga, Beograđani nas smatraju za neke bečke mustre, neke prepotentne Prečane, neku vrstu spoljnog sveta od koga pomalo zaziru kada porede svoju prpošnu balkansku raskalašnost sa našim uštogljenim austrougarskim manirima, pa taj svoj, vrlo uslovno rečeno, kompleks niže vrednosti, pokušavaju da suzbiju isticanjem svoje neuporedive brojnosti. Ali takva je sudbina života na granici.
Zašto Turska glava?
Jedna od posledica teritorijalnih proširenja Turske po srednjoj Evropi u 16. veku bila je da su se Pančevo i Beograd našli u, savremenim političkim rečnikom rečeno, istoj državnoj zajednici. Takvo stanje je potrajlo više od 160 godina, sve do 8. novembra 1716. godine, kada su u naš grad umarširale jedinice pod komandom Klaudija Florimunda Mersija i time ga uključile u sastav Habzburške carevine. Pančevo i Beograd su se, sve do sledećeg u nizu austrijsko-turskih ratova, ponovo našli u istoj državi, ovoga puta, kao u prevrnutoj čarapi, Austrijskoj. Tokom tih dvadesetak godina Crno-žuta monarhija je investirala ogroman novac u izgradnju baroknog Beograda, od koga, nažalost, nije ostalo gotovo ništa. Opet nasuprot Beogradu, gde se tu i tamo još može pronaći neki egzotični trag Orijenta, u Pančevu nas na turska vremena ne podseća skoro ništa: ostao je jedan zapis Evlije Čelebije o tadašnjoj kasabi Bansif i jedan, opet današnjim standardima mereno, politički nekorektan mikrotoponim: ugao ulica Žarka Zrenjanina i Milorada Bate Mihailovića, prodavnicu i soliter koji je podignut na mestu nekadašnjeg svratišta, i današnje generacije Pančevaca zovu Turska glava. Slikovita poruka o tome šta su naši preci mislili za koji deo tela treba skratiti nevernike koji su hrišćane smatrali nevernicima…
Defterdarova džamija nalazila se na uglu ulice Vuka Karadžića i Obilićevog venca, 1876. godine
Novi rat između Habzburške monarhije i Osmanlijskog carstva okončan je 19. septembra 1739. godine, potpisivanjem Beogradskog mira, kojim je, između ostalih odredbi, na Savi i Dunavu utvrđena granica, a koja će, što je važno za istoriju našeg grada, potrajati narednih 180 godina. Pančevo se tokom ta dva veka razvijalo i napredovalo – pretrpelo je razaranje u još jednom austrijsko-turskom ratu, koji je trajao od 1788. do 1790. godine, dok je iz Mađarske bune izašlo neoštećeno – kao, praktično, poslednja veća granična postaja na Dunavu prema Turskoj i, kasnije, autonomnoj Kneževini Srbiji.
Pivo & perece
Kako bi civilizovala i kultivisala uglavnom močvarno, teško prohodno i slabo naseljeno novoosvojeno područje, Bečki dvor tokom 18. veka sprovodi tri kolonizacije Nemaca i pripadnika drugih evropskih naroda sa kojima ima političke ili familijarne veze. S ciljem da ustanovi kontrolu granice, spreči nelegalnu trgovinu, izbegavanje plaćanja carine i širenje zaraznih bolesti, Austrija 1764. godine formira Banatsku vojnu granicu i u Pančevo smešta komandu 12. nemačko-banatske graničarske regimente, što će dati vojnički pečat našem lokalnom mentalitetu. Godine 1794, Pančevo dobija status slobodnog vojnog komuniteta, što će reći lokalnu samoupravu – u kojoj su činovnici i donosioci odluka bili oficiri, vojnički svedenu– ali ipak samoupravu.
Činjenica da su gradovi na obali Dunava raspoređeni u dve države, naravno, nije smetala razvoju njihovih odnosa – na primer, od sredine 19. veka parobrod je redovno, osim u krizno i ratno doba i tokom epidemija, praktično u režimu malograničnog prometa, saobraćao na liniji Pančevo–Beograd–Zemun i nazad; u vreme u kome Mira Banjac u „Korešpodenciji” kaže „od inozemstva videla sam jedino Zemun, a obećato mi je i Pančevo”, trgovina je živa: odavde u Srbiju idu žitarice i so, a stižu svinje i drvna građa. Između 1837. i 1840. godine Sabornu crkvu grade pančevački majstori i paliri, prema planovima ovdašnjeg preduzimača Fridriha Kverfelda. „Pančevac” već u četvrtom broju, 1869. godine upozorava srbijansku cenzuru da ne sprečava distribuciju pretplatnicima u Beogradu. Pančevci često, rado i masovno posećuju Beograd, a i iz tog grada stiže se u uzvratne posete – priča o Beograđanima koji su dolazili na Vajfertovo pivo i perece ponavljana je do izlizanosti; neki od njih ostaju u Pančevu iz privatnih i poslovnih razloga, kupuju nekretnine, žene se i uzimaju austrijsko državljanstvo, kao što je to na primer uradio Ilija Milosavljević, poznatiji kao Kolarac, od 1828. do 1858. Kasnije, Đorđe Vajfert postaje srbijanski podanik, od 1873. godine, pa sve dok nije preminuo u svojoj vili na Topčideru 12. januara 1937. godine… Istorija, ili bar pregled pančevačko-beogradskih odnosa pre ujedinjenja Kraljevine, još nije napisana, a kad će i da li će uopšte biti, ne znamo…
Tabla u dovrištu kuće Ilije Milosavljevića Kolarca, Trg slobode 1, Pančevo
S vremenom je vojni i strateški značaj Granice opadao, između Austrije i Turske nastajala je, iz perspektive imperija, Srbija kao „tampon država”, pa je ova upravna organizacija, pokazavši se anahronom i prevaziđenom, promenjena raspuštanjem Vojne granice 1872. godine i prenošenjem nadležnosti na ugarske civilne organe, što je potrajalo sve do 1881. godine, kada je konačno integrisano u ugarski provincijal i na osnovu XXI zakonskog članka iz 1886. godine postalo samostalni municipalni grad sa uređenim Magistratom i županijskim pravima u Torontalskoj županiji, kojoj je sedište bilo u Velikom Bečkereku, današnjem Zrenjaninu. Prelazak na civilni režim upravljanja granicom unosi novu dinamiku u veze dva grada.
Na lepom srpskom Dunavu
Pogledajmo na kraju ovog teksta, kao uvodnog u šire analize beogradsko-pančevačkih odnosa, kako je naš grad krajem XIX veka video Sr. J. Stojković, tajnik beogradskog Društva svetog Save, koji je 18. jula 1893. godine po starom kalendaru, parobrodom krenuo iz beogradskog pristaništa i uputio se Dunavom nizvodno do granice s Bugarskom. Iste godine iz štampe je izašla njegova knjiga „Na lepom srpskom Dunavu, od Beograda do Radujevca” iz koje prenosimo deo koji se odnosi na naš grad:
Nedaleko od obale, na ušću Tamiša, nalazi se Pančevo.
Kod Pančeva je od srpske banatske obale grdna širina, na kojoj se nahodi nekoliko većih i manjih ostrva, među kojima su najveća: Čakljan, uz našu obalu, i Stefanac, na sredini dunavskog korita. Sva su ta ostrva austro-ugarska.
Još iz daljine, od samog Beograda, vide se visoki tornjevi pančevačkih crkava, obasjani zracima sunčanim.
Pančevo je za pet kilometara udaljeno od obale dunavske. To je veliko i živo trgovačko mesto, naročito s hranom, stokom i drvima, a dosta je jako razvijeno i svilarstvo. Trgovina sa Srbijom i Balkanskim Poluostrvom znatna mu je. Broji oko 18.000 stanovnika, među kojima je većina Srba, a ostalo su najviše Nemci. S toga se još i danas može reći, da je Pančevo srpsko mesto.
Pančevo ima srpsku trgovačku i višu devojačku školu, nemačku realku i madžarsku gimnaziju. Ima tri crkve: dve srpske, pravoslavne i jednu katoličku; a sem toga i Minoritski manastir. Nova srpska crkva, rađena po planu našeg arhitekta Ivačkovića, vrlo je lepa i nalazi se u gornjem – srpskom kraju varoši. Zeleni ripanjski i crveni Donjo-Milanovački mermer daju joj živopisan izgled. Srbi Pančevci ne požališe žrtava da im crkva bude lepa i ugledna, onako, kao što se i navek odlikovahu svojim nacionalnim i patriotskim osećajima. Za vreme srpskih ustanaka Pančevci su i svojim simpatijama i materijalnom pomoću pomagali ustanike. Srpska crkvena opština podigla je divnu salu, u kojoj je izložila slike svojih dobrotvora. A kome od nas nije poznato, da Pančevci imaju najbolju pevačku družinu u srpstvu?…
Detalj mape iz knjige „Na lepom srpskom Dunavu”
Da napomenemo najzad, da Pančevo kao i Beograd, ima veliku ”Vajfertovu” pivaru. Ono je postojbina našeg uvaženog građanina i patriote, Đure Vajferta, našeg najvećeg industrijalca i guvernera Narodne banke. Da spomenemo i privatni Muzej Vajfertov u Pančevu, u kome ima dosta važnih starina, nađenih u Srbiji oko Kostoca, Kuliča, Smedereva i drugih mesta, i koji se naročito odlikuje dragocenom zbirkom starog srpskog novca. –
Za vreme Vojničke Granice beše Pančevo važno graničarsko mesto u srpskom Banatu, a danas je autonomna opština Torontalne županije ugarske.
Pančevo ima zanimljivu istoriju, naročito iz doba onih velikih ratova, koji se vodiše oko Beograda između Nemaca i Turaka. Kod Pančeva je Princ Evđenije prešao s vojskom preko Dunava na Višnjicu. Kod Pančeva je austrijski feldmaršal graf Valis 1739. imao borbu s Turcima. A godine 1788., kad ga Austrijanci moradoše napustiti, spalili su ga. Za vreme ugarske revolucije 1848. g., kad su austriski Srbi ustali na oružje da brane svoju narodnost od nasilnog pomadžarivanja, na Pančevu se naročito proslavio vojvoda srpski Stevan Petrović-Knićanin, gde je 20. Decembra porazio Madžare. Za tu pobedu dobio je od cara Franje Josifa orden Marije Terezije, koji mu je – odevenom u narodnom, šumadiskom ruhu – prikačio na prsa pred licem carevim Ban Jelačić; a od srpske vlade odlikovan je titulom „vojvode“ kao najvećim dostojanstvom, koje je tada samo Vučić imao.