Prethodni nastavak feljtona možete pročitati ovde
U razgovorima sa zvaničnicima JKP koja u Srbiji pružaju uslugu daljinskog grejanja može se čuti stav da fiksni deo zapravo služi za održavanje toplana u životu, tj. kako se jedan od njih narodski izrazio, da toplana ne stavi katanac u bravu. Iz medija, koji se pozivaju na izjave predstavnika srpskih toplana, možemo pročitati da se kroz naplatu indirektnog grejanja kao fiksnog troška potrošača koji su se isključili sa toplovodne mreže zapravo pokrivaju gubici ovih javnih preduzeća[1]. Prema rečima jednog od isključenih potrošača čije su presude korišćene za ovu studiju, sličnu izjavu je u sudskim postupcima protiv njega davao zvaničnik JKP „Grejanje” iz Pančeva u svojstvu svedoka: fiksni deo se naplaćuje da bi „Grejanje” moglo da opstane. Potrošač je tražio da se ta izjava unese u zapisnik, ali je sud to odbijao. A po članu 22 stav 1 tačka 7 Zakona o zaštiti potrošača, jedan od oblika poslovne prakse koji se smatra nasrtljivom poslovnom praksom bez obzira na okolnosti pojedinačnog slučaja jeste izričito obaveštavanje potrošača da su posao ili egzistencija trgovca ugroženi ako potrošač ne kupi određeni proizvod.
U dosadašnjim izlaganjima smo problemu fiksnog dela prilazili sa normativnog aspekta, kao fiksnom segmentu cene grejanja koji, sa gledišta potrošačkog prava, isto kao varijabilni segment, isključivo može biti u funkciji pružene usluge, tj. on ne može postojati ako usluge nema, a naročito ne može postojati ako potrošač i pružalac usluge nisu u ugovornom odnosu, koji se po Zakonu o energetici i Zakonu o zaštiti potrošača iz 2014. godine zasniva zaključenjem pojedinačnog ugovora o kupovini toplotne energije.
Problem se, međutim, može sagledavati i sa aspekta subjekta koji pruža uslugu, iz prizme potreba toplane, kojoj naplata fiksnog dela ide u korist i koja ga, uz podršku lokalne samouprave, državne uprave i, nažalost, sudova, maltene smatra za nekakvo stvarno pravo, ustanovljeno na svim stanovima u stambenim zgradama, u smislu da je svakodobni vlasnik tako „opterećene” nekretnine dužan da doživotno izdržava toplanu u vidu plaćanja mesečne naknade.
Najbliža vrsta stvarnog prava koja se može uporediti sa opisanom situacijom je realni teret – koji se ustanovljava na nekretnini i obavezuje svakog njenog vlasnika na neko činjenje ili davanje u korist druge nekretnine ili u korist nekog lica, pri čemu vlasnik opterećene nekretnine odgovara njenom vrednošću za ispunjenje obaveze. Ovo pravo, koje kao i sva stvarna prava deluje prema svima (erga omnes), relikt je feudalnih vremena u kojima je kmet kulučio za feudalca. Kmet je feudalcu plaćao rentu u naturi ili u novcu zbog toga što mu je feudalac dao svoju zemlju da na njoj živi i privređuje. Kmetova obaveza je poticala iz realnog tereta na ustupljenoj zemlji, i vezivala ga je za feudalca.
Posle velikih građanskih revolucija u Evropi s kraja 18. veka, postojala je težnja da se realni tereti odstrane kao relikt feudalizma. Međutim, oni su od države do države ipak preživeli, prateći potrebe života. Francuska ih, recimo, uopšte ne priznaje, u Nemačkoj su zadržani i detaljno regulisani, u Švajcarskoj su uređeni sa strogim restrikcijama, u Austriji nisu ukinuti ali kao vrsta stvarnog prava nisu ni regulisani, a jedino su uređeni pojedini njihovi oblici[2]. Pravo SFRJ je bilo na sličnoj liniji: savezni Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa ih pominje, ali detaljno regulisanje prepušta posebnom zakonu, koji nikada nije donet. Posle raspada SFRJ, sve bivše jugoslovenske republike su preuzele Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa, s tim što je npr. Hrvatska ipak pravno uredila realne terete dok Srbija nije, i poznaje samo neke oblike ove vrste stvarnog prava. Naše pravo ne poznaje realne terete koji se mogu ustanoviti zakonom, ali poznaje neke ugovorne realne terete poput ugovora o doživotnom izdržavanju, dok se samo izuzetno dešava da realni tereti budu ustanovljeni odlukom suda. Pošto se radi o stvarnom pravu na nekretnini, ono bi se moralo ustanoviti upisom u zemljišne knjige, tj. u katastar.
Praksa toplana u Srbiji da nametanjem obaveze plaćanja fiksnog dela cene grejanja praktično doživotno vezuju potrošače za sebe samo zato što su oni pribavili stanove „u paketu” sa toplovodnim instalacijama, zaista neprijatno priziva feudalna vremena, a utisak opresivnosti i nepravde samo je pojačan činjenicom da toplane – čiju svaku promenu cene potrošač mora da prihvati, jer konkurencija na tržištu ne postoji – smatraju da onog ko ne plaća grejanje jer mu je cena nepristupačna ili neće da ga plaća jer je usluga nekvalitetna ili se greje na drugi način, valja po svaku cenu izvesti pred javnog izvršitelja, i valja mu, u krajnjoj liniji, i nekretninu prodati radi namirenja potraživanja[3]. Kako je moguće da se zbog neplaćanja životno važne usluge od opšteg ekonomskog interesa kao što je daljinsko grejanje može izgubiti stan? Nije li čovečnije trajno isključiti onog ko uslugu ne želi ili ne može finansijski da izdrži njeno redovno plaćanje, umesto da mu se situacija stalno pogoršava upornim nagomilavanjem dugova i troškova sudskog i izvršnog postupka sve do tačke kada će on toliko biti ruiniran finansijski i zdravstveno da će morati da proda „opterećeni” stan?
Međutim, nikakav „teret” ovde pravno ne postoji, već postoji samo bezobzirna zloupotreba dominantnog i monopolskog položaja na tržištu. Fiksni deo cene grejanja jednostavno nije i ne može biti realni teret iz sledećih razloga: (1) realni tereti se ustanovljavaju ili u korist druge nekretnine ili u korist nekog pojedinca ili/i u korist njegove porodice, što toplana kao pravno lice svakako nije; (2) realni tereti se u Srbiji nikada ne ustanovljavaju po sili zakona, dok se ugovorni odnos toplane i krajnjeg korisnika usluge po pravilu ustanovljava po sili člana 13 Zakona o komunalnim delatnostima; (3) realni tereti moraju biti upisani u katastar, što ovde nije slučaj; (4) ugovorni realni tereti poput ugovora o doživotnom izdržavanju moraju se, kao i svi ugovori, držati načela jednakosti vrednosti uzajamnih davanja, dok u situaciji kada je vlasnik stana u stambenoj zgradi trajno isključen sa mreže ili mu je obustavljena usluga, on mora plaćati fiksni deo dokle god je vlasnik i na taj način potencijalno doživotno izdržavati toplanu a da ne dobija ništa zauzvrat; (5) ugovor o doživotnom izdržavanju kao ugovorni realni teret može se raskinuti; ugovor sa toplanom praktično ne može, a i kad može – obaveza plaćanja i dalje postoji, osim ako nekretnina nije samostalni objekat, dakle kuća koja ima svoju toplotnu podstanicu.
U sledećem nastavku, 10. decembra: Fiksni deo cene grejanja kao „opravdani trošak”
[1]Videti slučaj toplane u Vrbasu (http://www.rtv.rs/sr_lat/vojvodina/vrbas-placaju-indirektno-grejanje_462078.html).
[2]Nikola Gavela, „Pravo iz stvarnog tereta”, www.prafak.ni.ac.rs/files/medvedja/stvrani_tereti_materijal.pdf
[3]Ovaj istraživač može lično da posvedoči da je na sastanku sa predstavnicima JKP „Grejanje” iz Pančeva u februaru 2019. godine kao moguće rešenje za problem jednog isključenog potrošača – koji godinama nije hteo da plaća fiksni deo cene grejanja – pomenuta prodaja nekretnine, doduše kao „poslednja opcija”. A čitanjem presude Osnovnog suda u Pančevu (14-P 190/14 od 18. 05. 2015, s. Marijana Trifu) može se saznati da je Nadzorni odbor JKP „Grejanje” ponudio jednom isključenom potrošaču vansudsko poravnanje koje podrazumeva plaćanje osnovnog duga od 469.891,72 dinara i sudske takse u iznosu od 141.212 dinara na 48 rata uz otpis kamate od 296.667 dinara, ali uz založnu izjavu na osnovu koje će se upisati hipoteka na njegovoj nekretnini.
Tekst je preuzet iz studije Jovana Ristića „NEVIDLJIVI ZAKON (neprimenjivanje propisa o zaštiti potrošača usluga od opšteg ekonomskog interesa pred sudovima u Beogradu i Pančevu)”, koju je oktobra 2020. godine objavilo Udruženje potrošača i bankarskih klijenata Efektiva, Beograd, uz podršku Centra za evropske politike, Naleda i European Western Balkans, kroz projekat „Pripremi se za učešće” koji finansira Delegacija Evropske unije u Srbiji.
Pančevo Si Ti će u narednim mesecima objavljivati delove knjige koji se odnose na nezakonit rad JKP „Grejanje” (naplata fiksnog dela cene grejanja isključenim potrošačima) i na praksu sudova u Pančevu po ovom pitanju. Oprema teksta redakcijska.
Jovan Ristić (1973, Beograd) je diplomirani pravnik, angažovan u udruženju potrošača Efektiva. Pravna specijalnost su mu usluge od opšteg ekonomskog interesa i izvršni postupak. Dugo je bio agencijski i istraživački novinar, i prevodio je sa engleskog jezika.