(Nastavak teksta objavljenog u utorak, 13. juna 2017. g)
Govori li nam išta, i šta, ova neugodna tišina? Slična se pitanja mogu postaviti i u slučaju skorašnjih pokušaja rekomemoracije Đorđa Vajferta, najpoznatijeg vlasnika pivare, kada je sećanje obnovljeno u potpuno novom registru, u kome su kultura proizvodnje piva i industrijski identitet grada minimalizovani u odnosu na komercijalni karakter događaja, unutar koga su za potrošnju ponuđeni različiti brendovi – od piva, preko gradske (turističko-ekonomske) manifestacije, do samog Đorđa Vajferta, čiji se značaj za grad (ali i za razvoj industrije i bankarstva u Srbiji) nanovo otkriva i afirmiše.
Jedini trag o fizičkom umiranju i socijalnoj smrti „najstarije pivare na Balkanu”, kako je nekada ponosno nazivana pančevačka fabrika, u dva navrata je ostavljen u lokalnim novinama „Pančevac” (koje su i same doživele sličnu sudbinu: bile su izvor lokalnog ponosa, kao prve srpske novine na Balkanu, koje su u kontinuitetu izlazile više od 150 godina, i takođe su prošle kroz sramnu, konačno poništenu privatizaciju). Oba teksta su, inače, objavljena na poslednjim stranama, u rubrici lokalne hronike, gde je tema zatvaranja pivare i propadanja njene zgrade kao istorijskog spomenika ramifikovana kao događaj iz prošlosti, izvan moći delovanja sadašnjih aktera, i kao takav, prepušten, kako se danas voli reći, „sudu vremena”. Jedan tekst je svojevrsni rekvijem za pančevačku pivaru, objavljen godinu dana nakon zatvaranja fabrike, i u njemu se rekapitulira slavna istorija pivare, njenih najpoznatijih vlasnika, njenog mesta u ekonomskoj i kulturnoj istoriji Pančeva. [1] Drugi, znatno kraći napis, stoji kao prateći tekst foto-eseja, u kojem se u tri slike predstavlja hronika propadanja stare, istorijske zgrade pivare. Naslovljen sa „Posle 290 godina”, tekst počinje rečima: „Okružena placevima na kojima su se nekada nalazile Kaćurina štamparija i „Štuka” i drugim zapuštenim objektima, Vajfertova pivara ovih dana može da posluži kao spomenik srama…” [2] U članku naslovljenom kao „Nemar i kazna”, autorka se svesno poigrava sa naslovom klasičnog romana Dostojevskog, otkrivajući nam svoje viđenje propadanja zgrade pivare kao vid zločina prema gradskom prostoru i životu.
Ali te slike izgleda nisu bile dovoljno snažne da pokrenu emocije ljudi i da ih pretoče u neku vrstu društvene akcije, nisu aktivirale, kao što se to desilo na nekim drugim mestima, kako kaže Tanja Petrović, pozivajući se na Elizabet Blekvor, „uznemiravajući potencijal nostalgije, koji emaniraju fotografije industrijskih ruševina u SAD” (Petrović, 2012). Niko nije pozvao na skup na kome ćemo se „15 minuta stideti” na ruševinama pančevačke pivare, niti je neko, u gradu u kome se svake dve godine odvija bijenale umetnosti, napravio performans, niti su zaštitari i muzealci pozvali na ritualno ispijanje piva kao obeležje kontinuiteta jedne kulturne prakse; nijedan od lokalnih kafića i kafana nije pokrenuo lokalnu proizvodnju piva, odavno rasprostranjenu u pabovima centralne i zapadne Evrope. Čak ni novouspostavljeni gradski karneval, koji je postao najpromovisanija i najposećenija javna manifestacija u gradu, nije ni na koji način tematizovao ovu gradsku tradiciju. Drugim rečima, od 2008. do 2015. godine nije zabeležen nijedan oblik javne aktivnosti koji bi vodio ustanovljavanju društvenog sećanja na Pančevačku pivaru kao kulturni ili industrijski spomenik. Štaviše, različiti akteri u lokalnoj zajednici uključili su se u proizvodnju tišine o ovom događaju, i šire uzev o ekonomskim perspektivama grada, i svako na svoj način doprineli da se u odnosu na gubitak uspostavi neki od oblika društvenog zaboravljanja, o kojima govori Pol Konerton (2009).
Zbog čega je tako? Psiholozi i psihoanalitičari, pa i oni antropolozi i filozofi koji su inspirisani njihovim tumačenjima, rekli bi da je, baš kao kod pojedinaca, i u slučaju društava potrebno vreme, i da je na putu do prihvatanja gubitka potrebno proći kroz različite stepene intenziteta tuge i valere bola, koji, između ostalog uključuju i negiranje i depresivnu pasivnost. [3] Možda ćutanje proizilazi iz nesposobnosti da se premosti jaz koji postoji iz očiglednog bogatstva reprezentacija sopstvene industrijske prošlosti i deindustrijalizovane sadašnjosti, o čemu pišu i Linkon i Ruso analizirajući sećanje na zatvaranje čeličane u Youngstown-u (SAD) 1977. godine (High, 2005: 189). No, na raspolaganju su nam i druge mogućnosti tumačenja. U dijalogu koji je posredstvom mosta Radija slobodna Evropa vodio sa Rastkom Močnikom, Boris Buden postavlja pitanje: „Zašto društvo ne osjeća bol prouzrokovanu socijalnim rezovima i privatizacijama?” i odmah na njega odgovara: „Ne osjeća je zato što ono uopće i ne postoji, jer se, evo, već dvadeset godina siječe i rastrže društvo koje je postojalo, tako da ono u ovom trenutku ne može osjećati ni bol. To bi bilo kao kada biste čovjeku odsjekli ruku, a on bi rekao: „Ne, to ne boli mene, to boli ruku“. U toj opštoj fragmentaciji ne postoji nešto što se kondenzira u ono što se nekad nazivalo socijalna patnja, koja bi onda pobuđivala socijalnu empatiju i solidarnost i tjerala na socijalnu i političku akciju”. (Buden, Močnik, 2012). Društvo, dakle, ne oseća bol, tvrdi Buden, zato što društva i nema.
Ali, ako bismo ovaj Budenov argument ublažili i rekli da društvo nije nestalo, ali se značajno transformisalo u pravcu, kako kažu Zigmunt Bauman i Entoni Gidens, radikalne individualizacije, ako je ono postalo „društvo pojedinaca” (Giddens, 1988) koji u post-tradicionalnom kontekstu izgubljenu sigurnost i potrebu za uspostavljanjem kontinuiteta pronalaze u ambijentu mnogobrojnih i raznovrsnih potrošačkih praksi (Bauman, 2003), onda otvaramo novi prostor za tumačenje kulturnog zaborava. Pol Konerton u svojim novijim radovima (2008, 2009) ukazuje na sistemski karakter zaboravljanja, i povezuje ga sa funkcionisanjem modernog društva i kapitalističke proizvodnje. Moderno kapitalističko društvo je, tvrdi Konerton, predodređeno da zaboravlja, proces društvene amnezije je u njega ugrađen. U knjizi How Modernity Forgets” on obrazlaže vezu između struktura modernog života i društvenog zaboravljanja, pa kaže kako ovom stanju kulturne amnezije pogoduju tri crte savremenog gradskog okruženja: veličina i oblik gradskog okruženja, ubrzanje gradskog života i namerna devastacija građenog okruženja koja se ponavlja (Connerton, 2009: 99). Konertonova argumentacija za ove tvrdnje je veoma široka, i obuhvata veliki broj primera, kako istorijskih, tako i savremenih, ali se tri karakteristike koje je uočio mogu pronaći i u pančevačkom slučaju. Najpre, i ovde je na delu restruktuiranje urbanog prostora karakteristično za nagli rast potrošnje, koji SAD poznaju od druge polovine 20. veka, pražnjenje istorijskog centra i „umiranje” glavne ulice kao ekonomskog i socijalnog središta, i izmeštanje potrošačkih i socijalnih funkcija na periferije gradova. Od devedesetih nadalje, periferijski prostori potrošnje u gradu dobijaju na značaju, najpre nevoljno, kroz buvljake na kojima se prodavala jeftina stara i švercovana nova roba u vreme sankcija i opšte nemaštine, a zatim sa entuzijazmom, što je slučaj sa skorašnjim otvaranjem tržnog centra „po američkom modelu”, sa parkingom u sredini i brojnim komercijalnim funkcijama oko njega, koji je već postao novi centar grada i središte mnogih zbivanja. Napuštanje gradskog centra, sa njegovim zgusnutim slojevima značenja materijalizovanim u prostoru, pogoduje, kaže Konerton, procesima društvenog zaboravljanja, pošto sa napredovanjem gradske rasutosti opada naša mogućnost da mentalno, fizički i simbolički obujmimo gradski prostor, da ga doživimo kao celinu sa određenim istaknutim crtama (rubovi, granice, karakteristične siluete, centralni objekti ili prostori, ključne građevine i njihov raspored) koji olakšavaju i podstiču memoriju u urbanom prostoru (Connerton, 2009: 108).
Druga crta odnosi se na ubrzanje gradskog života. Konerton početke ovog procesa pronalazi u 19.veku, kada, po njegovom mišljenju, počinje vladavina metafore kretanja i pokretljivosti, koja će pronaći svoj puni materijalni izraz krajem tog i početkom narednog veka, kroz stavljanje u pogon „mašina mobilnosti –vozova, parnih brodova, bicikala, liftova, automobila, aviona – koji su trajno promenili odnos između pogleda i ljudskog kretanja” (Connerton, 2009: 109). Naročito su automobili uticali na promenu urbane topografije, oduzimajući ulici njen tradicionalni i istorijski potencijal mesta za okupljanje (isto). Putevi i autostrade premrežile su, podelile, ispresecale, nekadašnje gusto i integrisano tkivo urbanog prostora, a do novih, periferijskih delova grada u kojima su smeštane nove komercijalne aktivnosti dolazilo se kolima, što je grad od iskustvapretvaralo u prizor, i destabilizovalo sistem poznatih prostornih referenci koje su usmeravale procese društvenog pamćenja (isto: 116). Ubrzani ritmovi povezani su i sa drugim aspektima društva, a to je naročito vidljivo u funkcionisanju neoliberalnog ekonomskog režima u poslednjih četvrt veka, koji je doneo izrazitu kratkovečnost kako objekata, tako i društvenih i kulturnih formi, ali i pažnje i mišljenja:
„Sa stanovišta kulturne memorije, ne radi se jednostavno o brojnosti, obilju potrošačkih objekata, važnija je dužina njihovog životnog veka. Društvene norme koje regulišu trajnost objekata nameću struktuiranje vremena, metabolizam koji se odvija u sve bržim ciklusima. Kao što je rekao Bodrijar, mi danas živimo u vremenu objekata, živimo po njihovim ritmovima, u skladu sa njihovim ciklusima. Danas smo mi oni koji posmatraju rađanje i smrt objekata, dok su u svim prethodnim civilizacijama objekti i spomenici bili oni koji su nadživljavali generacije. U poređenju sa prethodnom istorijom, očekivani životni vek ljudi i očekivani životni vek stvari su danas u obrnutom odnosu. Ubrzani metabolizam objekata proizvodi nestajanje sećanja”. (Connerton, 2009: 122).
Novo društvo, institucije i pojedinci u njemu uhvaćeni su u zamku sve kraćih ciklusa proizvodnje, potrošnje i sopstvene reprodukcije, bilo da su opčinjeni svojom novootkrivenom potrošačkom moći, ili su paralizovani sopstvenom nemoći unutar struktura potrošnje. U njemu vlada, kako to formuliše Tomas Hilan Eriksen (2003), režim „tiranije trenutka”, a zahtev efikasnosti se iz korporativnih prostora i menadžerskog diskursa prelio u ostatak života. Konerton prenosi reči Aleksandra Kluga o „napadu koji izvodi sadašnjost na ostale vremenske planove” (Connerton, 2008: 67), potiskujući prošlost i budućnost, destabilizujući identitete kroz narušavanje osećaja kontinuteta, koji se onda, kako navodi Bauman, nastoji re-kreirati kroz kupovinu i posedovanje predmeta. Kako sam Konerton (2008) kaže u tekstu o sedam modaliteta društvenog zaboravljanja, savremeno potrošačko društvo ne bi moglo da postoji bez sposobnosti zaboravljanja, koja je ugrađena u kratkoročnost objekata potrošnje. Zaboravljanje je, zapravo, od suštinske važnosti za konstituisanje post-modernih potrošačkih subjekata, pošto od toga zavisi sposobnost odvezivanja od starih i vezivanje za uvek nove stvari, odnosno odvraćanje pažnje od promenljivih objekata potrošnje i usredsređivanje na to da se potrošačke želje i žudnje održe stalno živim i neutaživim.
U takvoj dinamici, verovatno je da potrošači, u oduševljenju novim i drugačijim, nisu ni primetili nestajanje i lagano umiranje „Vajferta”, a zajedno sa njim i dela industrijske prošlosti Pančeva. Ovome na ruku je u Pančevu svakako išlo i prisustvo trećeg faktora koji Konerton povezuje sa urbanom amnezijom – uništavanje gradskih prostora koji materijalizuju memoriju i omogućavaju rad društvenog pamćenja. Požari, najpre onaj u kojem je 2004. godine gotovo nepovratno uništen deo istorijske zgrade Vajfertove pivare, a zatim i 2010. godine, kada je gorela zgrada nove pivare, već zatvorene i napuštene, primeri su takvih događaja. [4] Gradska mesta, prostori koji otelotvoruju industrijsku prošlost grada, transformišu se kroz rad neoliberalnih procesa kreativne destrukcije (up. Harvey, 2007) u prostore potrošnje.Tržni centar „Aviv”, koji je postao potrošačka meka ljudima iz grada i okoline, rasprostire se na zemljištu na kome je, do pre samo jednu deceniju, poslovala jedna od tekstilnih fabrika nekadašnje pančevačke industrijske zone. Verovatno je malo kome od onih koji provode vreme kupujući i zabavljajući se u ovoj erzac alternativi centru grada, poznata ova činjenica. I kada smo pomislili da je samo pitanje trenutka kada će se slična stvar desiti i sa zgradom stare pivare, koja je već ispražnjena od značenja, napuštena, požarom konačno opustošena, čime bi bio širom otvoren put daljem radu društvenog zaborava, dobili smo nagoveštaje o procesu rekomemorizacije.
Početkom 2015. dva događaja obeležila su nastojanja za rekomemoracijom same pivare i Đorđa Vajferta. Paradoksalno, načini predložene rekomemoracije, umesto da ponište efekte društvenog zaborava, samo su potvrdili da se o prestanku rada pivare neće govoriti kao o socijalnom, ekonomskom, kulturnom gubitku, niti kao o političkom ili političko-ekonomskom promašaju, niti će se na bilo koji način problematizovati neoliberalne politike i privatizacije kao njihova ekonomska strategija. Upravo suprotno – ono čega ćemo se sećati, kao i načini na koje ćemo se sećati, odlično su uklopljeni u dominantni model potrošačke kulture, u kojem su i pivo, i rekomemorativna manifestacija, pa i sam lik Vajferta, dovedeni u istu ravan i pretvoreni u sredstva za komercijalni obrt, a istorijski značaj i „težina0 ovih ličnosti, institucija i stvari, služe za proizvodnju dodatne vrednosti u ovim kulturno-ekonomskim transakcijama.
Napomene: Oprema redakcijska. Preuzeto sa sajta https://komunalinks.com Tekst predstavlja prilagođeno izlaganje u okviru ciklusa predavanja „O zaboravu i zaboravljenima”, koji uređuje Svetlana Gavrilović. Šira i prethodna verzija ovog teksta objavljena je u časopisu Etnoantropološki problemi, br. 9, sv. 2, 2014, 351-369.
[1] Up. Erdei, 2012: 124-125
[2] Dragana Mladenović, „I to je Pančevo”, Pančevac 4446, 22. 3. 2012, http://www.pancevac-online.rs/index.php?module=article&issue_id=408&id=59033&comment=true (pristupljeno 9. 10. 2013).
[3] Ovde posebno imam na umu poznati i uticajni model Elizabet Kubler Ros, psihijatrice i pionirke u oblasti proučavanja prihvatanja smrti i gubitka, koja identifikuje više faza u suočavanju sa gubitkom: šok, poricanje, bes, pregovaranje, depresiju, prihvatanje. Ovaj model nastao je na temelju razgovora autorke sa umirućim osobama, kao njeno nastojanje da omogući razumevanje iskustava kroz koji te osobe prolaze, i predstavljen je u knjizi „On Death and Dying” (1969). http://www.ekrfoundation.org/five-stages-of-grief/ (pristupljeno 12. 10. 2103).
[4] Požari u preduzećima koja treba da budu privatizovana ili prodata dobili su takve razmere, da u javnosti postoji sumnja da su mnogi od njih namerno podmetnuti kako bi se imovina devastirala, i preduzeće otkupilo po što manjoj ceni, ili da bi se u nekim drugim okolnostima omogućile mahinacije u poslovanju. Videti, na primer, tekst „’Putnik’ izgoreo uoči aukcije“, www.politika.rs/rubrike/hronika/t5119 (pristupljeno 13. 10. 2013).