Prethodni nastavak feljtona možete pročitati ovde
Gradskom Odlukom je propisano da akt o isključenju bliže određuje sadržinu elaborata. Taj akt – Pravilnik o uslovima i postupcima za isključenje i ponovno priključenje kupaca sa odnosno na sisteme daljinskog grejanja i sanitarne tople vode (u daljem tekstu: Pravilnik) – donosi samo „Grejanje”, tj. njegov Nadzorni odbor, uz odobrenje Gradskog veća Grada Pančeva. Reč je o opštem aktu „Grejanja”, koji je objavljen u Službenom listu Grada Pančeva. Svejedno, on i dalje nije u skladu sa zakonom.
Uslovi da elaborat bude u korist potrošača, što bi ga eventualno isključilo sa toplovodne mreže i oslobodilo ugovora, nisu predviđeni Odlukom, već Pravilnikom „Grejanja”, a po članu 71 stav 2 Odluke, za izradu elaborata „može biti zadužen energetski subjekat (tj. „Grejanje”) ili preduzeće ovlašćeno za izradu projektne dokumentacije u ovoj oblasti.” U Odluci se ne pominje ko procenjuje ispunjenost uslova za isključenje, pa se stiče utisak da i to radi „Grejanje”, što, videćemo, nije slučaj, ali nije ni mnogo utešno.
Prema članu 7 stav 1 Pravilnika iz 2016. godine, elaborat o tehničkim mogućnostima za isključenje mora da sadrži:
- Proračun koeficijenta prolaza toplote, proračun toplotnih dobitaka za površine prema susednim grejanim prostorima za svaki izvor dobitaka pojedinačno, prikazani tabelarno, i proračun dobitaka toplote od cevne mreže, pre i posle primene mera za smanjenje dobitaka toplote. Proračun se izvodi kao da je u prostoru za koji se elaborat izrađuje temperatura t = 5C;
- Potreban hidraulički proračun cevne mreže ukoliko se elaboratom predviđa izmeštanje cevne mreže iz prostora koji je predmet elaborata;
- Grafičku dokumentaciju koja mora da sadrži crteže osnove i preseke predmetnog prostora date u vidljivoj razmeri, sa naznačenim položajem grejnih tela, vertikala i registara, kao i jasno naznačene površine koje su izvor dobitaka toplote;
- Predmer i predračun radova koji služi samo kao orijentacija visine ulaganja i stvaranja tehničkih uslova.
Članom 7 stav 2 Pravilnika propisuje se da je „dobitke toplote neophodno eliminisati postavljanjem izolacije i/ili izmeštanjem cevne mreže” a stavom 3 se predviđa da „nakon primene mera za smanjivanje dobitaka toplote, dobici ne mogu biti veći od 25 odsto ukupno izračunatih dobitaka pre primene mera, tako da svaki pojedinačni izvor dobitaka toplote mora biti eliminisan najmanje 50 odsto.”
Svi kriterijumi i uslovi iz ovog pravilnika vanugovorne su prirode iz razloga koje smo već objasnili. Ako za sada ostavimo po strani pitanje subjekta koji propisuje te kriterijume, moglo bi se imati razumevanja za obavezu izolovanja zajedničke instalacije koja prolazi kroz stan čiji vlasnik hoće da se isključi sa toplovodne mreže, jer nije u redu da on i dalje dobija toplotnu energiju kroz njih. Samo u slučaju da isključeni vlasnik neće da pristane na izolaciju toplovodnih cevi imalo bi smisla da mu se ispostavi račun na konto delimičnog dobijanja usluge, ali taj iznos bi se, po Zakonu o zaštiti potrošača, isključivo mogao dobiti na osnovu merenja utroška. Kako god, izolacijom ili izmeštanjem cevi iz stana onemogućio bi se isključeni potrošač da u nekom obimu koristi uslugu koju navodno ne želi da prima, a smanjili bi se i gubici toplotne energije koja ide ka grejnoj opremi drugih potrošača kroz instalacije toplovodnog sistema kao zvaničnog sistema pružanja usluge prema članu 361 Zakona o energetici. Na taj način bi se štitili interesi ostalih potrošača iz zgrade koji su i dalje priključeni na sistem daljinskog grejanja.
Indirektno grejanje i zabrana njegovog zaračunavanja u Hrvatskoj
Međutim, uslov izolovanja površina prema susednim grejanim prostorima kao potencijalnih izvora grejanja za potrošača koji hoće da se isključi višestruko je besmislen i nezakonit, i odraz je zloglasne, vrlo rasprostranjene težnje toplana u Srbiji, a do pre sedam godina i u Hrvatskoj, da prihoduju od tzv. indirektnog grejanja kroz zidove, podove i plafone prema susednim stanovima koji se greju, kao na primer u Vrbasu[1], Rumi, Bečeju, Temerinu, Vršcu, Sremskoj Mitrovici i Staroj Pazovi, ili da argument indirektnog grejanja, tj. navodnog umanjenja kvaliteta grejanja stanova u komšiluku koriste za otežavanje položaja potrošača koji žele da se isključe sa sistema i otkažu ugovornu obavezu, što je slučaj u Pančevu.
Srbija kao zemlja kandidatkinja za članstvo u Evropskoj uniji i Hrvatska kao članica Unije dele slične zakone i slične propise o zaštiti potrošača. Hrvatska se, pak, 2013. godine, na inicijativu Udruge potrošača Vinkovci a odlukom Vrhovnog suda Hrvatske, razračunala sa indirektnim grejanjem i ustanovljavanjem nemogućih uslova za isključenje sa toplovodne mreže[2]. U presudi se pored ostalog navodi da „za svaku prodatu energiju mora postojati obračun sa izraženim količinama”, da „vlasnik stana nije dužan da se priključi, a nije dužan ni da ostane priključen na način koji diktira trgovac”, da se „za isključenje sa grejanja ne mora tražiti saglasnost ostalih suvlasnika” i da „vlasnik stana za uslugu koju ne koristi nije u obavezi da plaća račune”[3].
Zašto je svako pozivanje „Grejanja” na indirektno grejanje kroz zidove, podove, plafone besmisleno i nezakonito?
Besmisleno je: (1) Zato što ne postoji vlasništvo „Grejanja” nad molekulima toplotne energije, tj. titular pružanja tobožnje usluge indirektnog grejanja nije „Grejanje” već susedni stan koji je toplotu već primio kroz cevi i grejnu opremu, tj. radijatore; (2) Zato što je susednim stanovima koji se greju zapravo više u interesu da budu okruženi nekakvim stanovima, pa makar i onim koji se ne greju, nego da toplotu gube kroz spoljašnje zidove i (3) Zato što se u postupku tehničkog prijema stambenih zgrada – u kojem učestvuju i predstavnici „Grejanja” – nikako ne može dobiti upotrebna dozvola bez propisne termičke izolacije[4].
Nezakonito je: (1) Zato što se distribucija toplotne energije, u skladu sa članom 361 Zakona o energetici ali i sa samom gradskom Odlukom, isključivo obavlja kroz distributivni sistem, tj. kroz grejne instalacije zaključno sa grejnom opremom krajnjeg kupca, a ne kroz „površine ka susednim grejanim prostorijama” (zidovi, podovi, plafoni); (2) Zato što „institut” indirektnog grejanja nije ustanovljen Odlukom kao opštim aktom Skupštine Grada Pančeva, već je ustanovljen Pravilnikom, opštim aktom samog „Grejanja” koje, po članu 13 Zakona o komunalnim delatnostima, nije predviđeno kao subjekat koji ima pravo da svojim aktima direktno uređuje ugovorni odnos između pružaoca i korisnika komunalne usluge; (3) Zato što se indirektno grejanje ne može izmeriti, a potrošač, u skladu sa članom 91 Zakona o zaštiti potrošača, grejanje plaća isključivo prema potrošnji koja se može izmeriti, a ne po paušalnoj, na ekstraprofit usmerenoj proceni „Grejanja”; (4) Zato što se, kao što smo već naveli, na eventualne gubitke toplote iz svog stana može pozivati samo susedni stan a ne „Grejanje” na konto nekakvih svojih nespecifikovanih „troškova” za dodatno zagrevanje grejanih stanova usled tobožnjeg rasipanja toplote kroz zidove ka negrejanim stanovima. Bilo kakvo uključivanje kriterijuma indirektnog grejanja i pozivanje na njega kao razloga za negativnu ocenu iz elaborata moglo bi se smatrati nezakonitim i sa (5) aspekta nasrtljive poslovne prakse iz člana 22 stav 3 tačka 4 Zakona o zaštiti potrošača, jer se ovde radi o teškoj vanugovornoj prepreci za ostvarivanje ugovornih prava potrošača, uključujući pravo na otkaz odnosno raskid ugovora.
Kad govorimo o merenju, moramo pomenuti još jedan bitan podatak – da većina objekata u Pančevu i dalje nema grejanje na utrošak, već se cena obračunava po kvadraturi stana, pa se kao logično postavlja pitanje zašto Grad Pančevo i druge lokalne samouprave u Srbiji dele cenu grejanja na varijabilni i fiksni deo kad se ona ne obračunava prema potrošnji?
Komisija za energetsku efikasnost
Vratimo se na Elaborat. On je, kako vidimo, samo odraz stručnog mišljenja. On je samo dokaz kojim potrošač potkrepljuje svoj zahtev za otkaz i isključenje.
Pravilnik u članu 6 stav 2 predviđa obavezu da se izrađeni elaborat dostavi Komisiji za energetsku efikasnost grada Pančeva radi ocene i davanja saglasnosti na isključenje. Komisija se u Odluci Skupštine Grada ne pominje. Komisija je obrazovana kao stalno radno telo Gradskog veća Grada Pančeva i ima devet članova. Nije jasno po kojim kriterijumima se ocena elaborata radi, a oni bi morali da budu utvrđeni nekim aktom i javno objavljeni, i morali bi da budu razumljivi prosečnom potrošaču, kao što bi i sam elaborat morao biti razumljiv prosečnom potrošaču, a njegova forma javno dostupna. Ovako se stiče utisak arbitrarnosti.
Pretraga sajta www.pancevo.rs koji služi pored ostalog kao internet prezentacija Gradskog veća nije pomogla ovom istraživaču da nađe bilo kakve procedure kojima se Komisija rukovodi, što znači da su one netransparentne. Pretragom sajta www.grejanje-pancevo.co.rs ne mogu se naći ni obrazac ni primer elaborata koji bi uputili građane u ono što ih čeka ako hoće da se isključe sa sistema daljinskog grejanja. Činjenica da je Pravilnik „Grejanja” objavljen u Službenom listu Grada Pančeva br. 22 iz 2016. godine, što stvara pretpostavku da je sadržina Pravilnika svima poznata, ne pomaže u njegovoj stvarnoj javnoj dostupnosti, jer ga nema tamo gde bi najpre trebalo da ga bude – na internet strani „Grejanja”.
Dodatni troškovi
Pravilnik dalje predviđa da Komisija – koja je obrazovana pri Gradu, koji je, pak, u interesnoj vezi sa „Grejanjem” (jer je Grad njen osnivač i vlasnik) – o izvršenoj oceni elaborata obaveštava Energetskog subjekta („Grejanje”) i podnosioca zahteva (član 6 stav 3), a da po dobijanju komisijske saglasnosti na elaborat podnosilac zahteva sprovodi mere iz elaborata o sopstvenom trošku (član 8 stav 1), a po prijemu pisanog obaveštenja o ispunjenosti mera, Energetski subjekat će „ispuniti mere iz elaborata koje se odnose na površine kroz koje se ostvaruju dobici, i nakon toga u roku od 14 dana isključiti kupca sa sistema grejanja, pod uslovom da su ispunjeni i ostali uslovi predviđeni ovim pravilnikom” (član 8 stav 2 i 3). „Isključenje sa sistema vrši Energetski subjekt o trošku kupca, a isključenje se vrši blindiranjem i/ili odsecanjem radijatorskih veza ili radijatorskih krugova u ormariću” (član 8 stav 3).
Član 14 Zakona o zaštiti potrošača iz 2014. godine jasno propisuje da potrošač nije dužan da plati bilo kakav oblik dodatnih troškova ako potrošač nije dobio izričitu saglasnost potrošača za konkretne dodatne troškove pored ugovorene naknade za glavnu ugovornu obavezu trgovca, a trgovac je dužan da rečenu saglasnost potrošača pribavi pre nego što se potrošač obaveže ugovorom ili ponudom. Stav 3 člana 14 još kaže: „Ukoliko je već platio trgovcu dodatne troškove, potrošač ima pravo na povraćaj novca”. Slično Zakonu o zaštiti potrošača, Zakon o energetici pominje troškove priključenja, ali ne i isključenja. Tako da je ovo nametanje dodatnih troškova i prevaljivanje troškova isključenja na kupca-potrošača (a to jesu troškovi isključenja jer je sprovođenje mera iz elaborata jedan od uslova za isključenje) u suprotnosti sa oba navedena zakona.
Zaključak
Kada se ispod isključenja i otkaza ugovora o kupovini toplotne energije u Pančevu podvuče crta, vidi se da Odluka grada i Pravilnik Toplane nameću kupcu-potrošaču niz nepravičnih, diskriminatorskih, a u svakom slučaju teško ispunjivih uslova za otkaz/isključenje od kojih su neki nezakoniti a neki skopčani sa visokim troškovima na strani potrošača. Nije jasno po kojim kriterijumima i po kojoj proceduri se procenjuje ispunjenost tehničkog dela uslova. A čak i da potrošač uspe da ispuni sve uslove, on neće uspeti da se ratosilja obaveze plaćanja fiksnog dela cene za uslugu koju više ne prima – osim ako nije vlasnik objekta koji predstavlja nezavisnu funkcionalnu celinu povezanu na sopstvenu podstanicu (članovi 66 i 69 stav 2 Odluke), pri čemu takav vlasnik i ne mora da sačinjava famozni tehnički elaborat i isključuje se uz visoke troškove, skopčane i za izradu elaborata i za sprovođenje mera iz elaborata. Postavlja se pitanje čemu cela ta skupa procedura kada isključeni potrošač i dalje mora da plaća fiksni deo cene – kao da mu je samo obustavljena usluga zbog neplaćanja?
Ovakva regulativa grada Pančevo i JKP „Grejanje” ne razlikuje se preterano od regulative u drugim srpskim lokalnim samoupravama čije su toplane interesno uvezane u poslovno udruženje Toplane Srbije. Nasrtljivo i nečasno ponašanje toplana na tržištu, zbunjujuće i protivurečne odredbe lokalnih propisa, ali i Uredba Vlade Srbije o metodologiji za određivanje snabdevanje krajnjeg kupca toplotnom energijom, koja je nejasna i potrošačkim interesima nenaklonjena, otvaraju priču o nepopularnoj, skrivenoj prirodi fiksnog dela cene koji potrošač plaća i kad uslugu prima i kad uslugu ne prima i kad je trajno isključen sa sistema i kad sa toplenom usled otkaza više nema ugovorni odnos. Bez rasvetljavanja tog dela priče ne mogu se pravilno sagledati sudske odluke koje nanose veliku štetu potrošačima grejanja u Pančevu i u ostatku Srbije, a koje je veoma teško sagledavati samo kroz prizmu pogrešne primene materijalnog prava.
U sledećem nastavku, 3. decembra: Fiksni troškovi „Grejanja” i njihovo prikazivanje potrošačima
[1]Ustavni sud je odlukom Iuo-481/2014 od 7. jula 2016. godine ukinuo pravilnik lokalne toplane u Vrbasu (JKP „Standard”) koji predviđa naplatu indirektnog grejanja, s tim što se nije upustio u ocenu nezakonitosti te rabote već je rečeni pravilnik ukinuo jer ga je doneo nenadležni subjekat, nadzorni odbor toplane a ne Skupština opštine Vrbas. JKP „Standard” je potom ponovo usvojilo isti pravilnik, čime se narugalo potrošačima. https://voice.org.rs/nezakonita-naplata-grejanja-preko-komsijskog-zida/. Slično je Ustavni sud odlučio u septembru 2020. u vezi sa Toplanom Kruševac https://novaekonomija.rs/vesti-iz-zemlje/ustavni-sudtoplana-kruševac-nije-ovlašćeena-da-se-bavi-raskidanjem-ugovora
[2]Vrhovni sud Hrvatske, Rev-x 670/11-2
[3]Presuda se našla na meti ustavne žalbe Gradske plinare Zagreb d.o.o, ali je 2017. godine Ustavni sud Hrvatske odbio tu žalbu.
[4]Rukovodilac proizvodnje u JKP „Grejanje” Stevan Maljković je 2010. u listu Pančevac tvrdio da prilikom izgradnje kolektivnih stanova nije rađena izolacija, tako da se toplota „definitivno prenosi preko zidova“. Međutim, advokat jednog od utuženih potrošača je u svom dopisu Opštinskom sudu u Pančevu (predmet P 1032/07) vrlo argumentovano doveo u pitanje ovakve tvrdnje pančevačke toplane: „Kao opravdanje za tako pravno neutemeljen tužbeni zahtev Tužilac JKP „Grejanje” pokušava da nađe u tehničkim razlozima. Tako sve dok Tužioca navodi da povećana potrošnja toplote nastaje u stanovima koji se nalaze pored iznad i ispod stana koji se ne greje, jer se toplota iz stanova koji se greju prenosi na stan koji se ne greje iz razloga što pregradni zidovi između stanova nisu nikakva termička izolacija. U konkretnom slučaju radi se o zgradi u ul. XXXXXXXXXXXXXX. Zgrada poseduje upotrebnu dozvolu IV-351/2950-87 koju je izdao Sekretarijat za stambeno-komunalne i građevinske delatnosti opštine Pančevo na osnovu zapisnika komisije u čijem sastavu je bio predstavnik distributera JKP „Grejanje”. U čl. 23 st. 2 Odluke o uslovima i načinu proizvodnje i isporuke toplote i tople vode se navodi: ’U komisiji za tehnički prijem objekata obavezno se određuje stručno lice Distributera’. Dakle, da je postojao problem u vezi termičke izolacije ili bilo koji drugi razlog bitan za distributera, sigurno da zgrada ne bi dobila upotrebnu dozvolu. Predlažemo da sud izvrši uvid u predmet br. IV-351/2950-87 izdao Sekretarijat za stambeno-komunalne i građevinske delatnosti opštinePančevo. S obzirom na to da je ostalo nejasno šta sveu lazi u cenu grejanja pa samim tim i koji su razlozi za potraživanja Tužioca, predlažemo da se pozove svedok finansijski direktor Tužioca JKP „Grejanje”da se izjasni na okolnost šta sve čini cenu grejanja.”
Tekst je preuzet iz studije Jovana Ristića „NEVIDLJIVI ZAKON (neprimenjivanje propisa o zaštiti potrošača usluga od opšteg ekonomskog interesa pred sudovima u Beogradu i Pančevu)”, koju je oktobra 2020. godine objavilo Udruženje potrošača i bankarskih klijenata Efektiva, Beograd, uz podršku Centra za evropske politike, Naleda i European Western Balkans, kroz projekat „Pripremi se za učešće” koji finansira Delegacija Evropske unije u Srbiji.
Pančevo Si Ti će u narednim mesecima objavljivati delove knjige koji se odnose na nezakonit rad JKP „Grejanje” (naplata fiksnog dela cene grejanja isključenim potrošačima) i na praksu sudova u Pančevu po ovom pitanju. Oprema teksta redakcijska.
Jovan Ristić (1973, Beograd) je diplomirani pravnik, angažovan u udruženju potrošača Efektiva. Pravna specijalnost su mu usluge od opšteg ekonomskog interesa i izvršni postupak. Dugo je bio agencijski i istraživački novinar, i prevodio je sa engleskog jezika.