Građenje Kragujevca – dve posleratne decenije

„Prateći graditeljske slojeve Kragujevca nailazimo na prve dve decenije posle Drugog svetskog rata. Poratne godine. Vreme sasvim različito od godina posle Prvog svetskog rata. Poratno vreme. Ali, i vreme postrevolucionarno. Dvostruko breme.”

Ovako počinje priču u izuzetno vrednoj i dokumentarnoj knjizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine” arhitekta Veroljub Trifunović. Nakon dela „Građenje Kragujevca u Kneževini i Kraljevini Srbiji”, poslednja knjiga (a Trifunović je do sada objavio pet naslova – „Arhitektura o Kragujevcu”, „Urbanizam Kragujevca”, „Interbellum”) prikazuje prostorni razvoj Kragujevca u 20 poratnih godina. Knjiga je značajnija ukoliko se zna da o arhitekturi i urbanizmu tadašnjeg Kragujevca nije sistematski pisano.

„Prošlo je pola veka. Dovoljno za istorijsku distancu”, kaže autor.

A šta se u tih 20 godina gradilo i menjalo u Kragujevcu? Drugi svetski rat promenio je urbanu sliku Kragujevca, navodi Trifunović. Grad je iz ratnih godina izašao osiromašen i sa smanjenom populacijom. Bombardovanja su uništila neke karakteristične građevine gradskog centra. Oficirski dom (adaptirani Konak kneza Miloša) je izgoreo. Porušen je blok zgrada „kod Krsta”, sa vrednom zgradom Kreditnog zavoda i hotelom „Takovo”.

Novi graditeljski programi počinju u potpuno drugačijem društvenom i ekonomskom okruženju. Urbanizam i arhitektura ne oslanjaju se na predratna iskustva. Na promociji knjige Trifunović je ispričao anegdotu sa studija kada, nakon što „zaradi” devetku na ispitu, profesor pita šta će da se gradi u Kragujevcu, on odgovori – prvo ćemo sve da porušimo, a profesor pita – da li i i Gimnaziju i zgradu suda?

Planska izgradnja u socijalističkoj Jugoslaviji povezuje se sovjetskim iskustvima. Prvog dana po oslobođenju 300 radnika počelo je obnovu Zavoda, koji dobija naziv Fabrika oružja NOVJ. Alatnica je puštena u pogon 1946. godine, Kovačnica je od ručne postala mašinska tek 1949.

Iz vremena prvog petogodišnjeg plana (1947-1951) izdvajaju se stambeno naselje Vašarište, Srednja tehnička škola, stambene zrade u Ulici Borisa Kidriča, Komanda korpusa, Dom JNA, zgrada Narodnog odbora oblasti, zgrada „Uzor” u Glavnoj ulici, generalske vile u Erdogliji, Pošta, nova pekara, Dom na Žeželju.

Za urbanistički razvoj Kragujevca iz tog perioda značajno je da je najvažnija javna građevina – zgrada Oblasnog odbora, locirana izvan tradicionalnog gradskog jezgra, na zemljištu stočne pijace, skoro 500 metara severoistočno od Glavne ulice.

– Revolucionaran potez. Njime je razvoj centra Kragujevca potpuno usmeren u sasvim novom smeru. Napušten je prostor Stare čaršije, ali i Miloševog venca. Tokom druge polovine 20. veka težište planiranja i građenja centra Kragujevca koncentrisano je na prostor novog prodora, navodi Trifunović u knjizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine”.

Druga etapa urbanističkog posleratnog razvoja Kragujevca počinje 1953. i traje do 1957. godine. U to vreme u gradu radi nekoliko lokalnih građevinskih preduzeća: „Kazimir Veljković”, „Šumadija”, „Komgrap”. Građevinsko preduzeće pod ingerencijom JNA „Ratko Mitrović”, takođe gradi u Kragujevcu. U to vreme (1953. godine) izgrađena je Palata „Pionir”, Srednja medicinska škola, Pionirska pruga, fontana „Ranjenik” u Velikom parku, Vojna bolnica, bioskop „Zastava”.

Počela je gradnja Kružnog toka u Spomen parku, Gradskog stadiona.

Naredne godine podignuti su Košarkaški stadion i fabrika „Filip Kljajić”, pa Konzumna mlekara „Mladost”, Dečji zabavni park na Vašarištu.

– Arhitektura svih podignutih zgrada nosi obeležja socrealizma. Izuzetak su dve „kule” koje čine portal „Prodora”. Arhitekta Mihajlo Mitrović je tim projektom uveo u Kragujevac aktuelnu preorjentaciju Jugoslavije ka modernoj arhitekturi internacionalnog stila objavljenoj održavanjem Kongresa CIAM-a u Dubrovniku 1956. godine, navodi Veroljub Trifunović.

Kaže i da urbanizam Kragujevca dobija zamah izradom Nacrta generalnog urbanističkog plana 1954. Rad na GUP-u vodi arhitektica Jovanka Jeftanović u ateljeu „Projektbiro” u Beogradu.

– Izvesna decentralizacija urbanizma je izvršena, ali planiranje Kragujevca ostaje u beogradskim preduzećima, kaže Trifunović.

Savremenici period od 1957. do 1965. godine ocenjuju kao vreme intenzivnog razvoja a urbanisiti kao „povratak moderne”.

– Arhitektura Kragujevca dobija nova obeležja. Napušta obeležja socijalističkog realizma i vraća se modernoj arhitekturi internacionalnog stila. Toku koji je prekinut 1941. godine. Treba napomenuti da se isti proces od 1956. odvijao i u Sovjetskom savezu, navodi Veroljub Trifunović.

Osnivanje Zavoda za urbanizam (1962. godine) predstavlja početak decentralizacije urbanizma u Srbiji. Talas kragujevačkih arhitekata predvode Dana Varagić, Momčilo Popović, Vladislav Slavković, Ivan Janković, Slobodan Stojković… Trifunović, međutim, kao „kraj ere građenja Kragujevca u uslovima centralizma” označava 1967. godinu. Te godine sprovedeni su izbori za predsednika opštine sa dva kandidata, iako su obojica bili članovi iste partije.

U knjizi o posleratnih 20 godina gradnje u Kragujevcu Trifunović objašnjava zašto je duh moderne odgovarao vremenu centralizma. Funkcionalizam – najneosetljiviji prema arhitektonskoj tradiciji; Korbizjeovi projekti rekonstrukcije gradova (Alžir) promovišu smrt konstektualizma, neostvareno proždiranje grada od strane nezasite zgrade.

– U Kragujevcu su takvi modernistički stavovi primenjivani u nekoj veoma ublaženoj formi. Ne ekstremno revolucionarno, piše Trifunović.

Vojna i automobilska industrija značajno utiču i na urbanistički razvoj grada. Kao i krajem 19. veka, modernizacija industrije direktno podstiče brzu modernizaciju grada. Stambena gradnja postaje deo investicija Zavoda Crvena zastava. Nikla su naselja namenjena zaposlenima u auto-industriji Kragujevca.

Krupna industrija traži i veliku infrastrukturu. Tada, kao i danas, putna mreža zaobilazi Kragujevac i Šumadiju. Kragujevac gubi status međunarodnog čvorišta putnog saobraćaja. Početkom šezdesetih auto put „Bratstvo-jedinstvo” prolazi velikomoravskom dolinom.

Veliki investitor u tom periodu bila je i Jugoslovenska narodna armija. Za potrebe svojih kadrova gradi u Kragujevcu obiman fond stanova. Čitavo naselje pod nazivom „JNA” formirano je posle 1962. godine.

U knizi „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine” Veroljub Trifunović izdvaja „aktivnosti koje mogu da se označe kao neuspesi”: rušenje spomenika iz prethodnog perioda; podizanje novog Strelišta u neodrživom ambijentu; izgradnja Pionirske pruge; zadružni domovi u selima.

U „propuste strateškog ranga za razvoj Kragujevca” ubraja: gubljenje predratnog položaja u primarnoj državnoj putnoj i železničkoj mreži; Kragujevac više nije raskrsnica Jadranskih i Solunskih puteva; monofunkcionalnost gradske privrede – sve snage usmerene su u razvoj metalske industrije; nizak standard građana; bespravna gradnja.

S druge strane Trifunović izdvaja i projekte koji su „uneli trajne urbanističke vrednosti u grad Kragujevac”: Generalni urbanistički plan Kragujevca (1961), „Prodor”, Spomen park „Kragujevački oktobar”, nacionalizacija građevinskog zemljišta, fabrika automobila, administrativni centar oblasti i sreza, kolektivno stanovanje, Moravski vodovodni sistem, gradski stadion.

Fotografije: iz knjige „Građenje Kragujevca od 1945. do 1965. godine”

Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.