Naši preci su, doduše u drugačijim društvenim, političkim, ali i, što je možda najbitnije, ekonomskim uslovima, a ima u tome udela i nivo svesti pripadnika elite, vodili računa o stalnom materijalnom i duhovnom napretku zajednice, te su u život Pančeva uvodili nove kulturne i obrazovne ustanove, trudeći se da prate trendove i tendencije u „velikom svetu”. Kako je tekao razvoj najstarijeg crkvenog hora međ Srbima-pravoslavcima i kako je osnovana ovdašnja Gimnazija?
Pančevačko srpsko crkveno pevačko društvo
Pančevačko srspko crkveno pevačko društvo jedno je od najstarijih kulturnih ustanova u Pančevu, a ujedno je i najstarija ustanova ove vrste u današnjoj Srbiji i uopšte, među Srbima na Balkanu. Ova kulturna i nacionalna institucija od nemerljivog značaja je nastala, praktično, 1837. godine nakon što je Pančevac, učitelj Pavle Radivojević po povratku iz Rusije doneo štampane i pisane note melodija sa „crkvenim sadržajem”, okupio pevače i sam dobrovoljno počeo da obavlja službu horovođe. Za datum osnivanja uzima se 29. mart 1838. godine, kada je devet odbornika Crkvene opštine, svakako na sugestiju i uz podršku tadašnjeg prote Konstantina Arsenovića, prihvatilo zamisao da se pri Uspenskom hramu u Pančevu formira pevački zbor.
U nedostatku odgovarajućih nota za liturgiju, Nikola Đurković, koji je postao drugi horovođa 1842. godine, napisao je prvu liturgiju koja je kasnije, u dogovoru sa činodejstvujućim sveštenicima, prilagođena svrsi i potrebama duhovnog obreda. Osim što slovi za najstarije pevačko društvo na ovom prostorima, Pevačko društvo je značajno i po tome što je uvelo četvoroglasno horsko pojanje u liturgijski obred. Uprkos zabrani Sinoda Carigradske patrijaršije, čiji je tadašnji patrijarh Antimom 1846. izdao „okružno poslanije”, četvoroglasno pojanje je i danas dominantno u crkvenom obredu.
Zvaničan život ovog pevačkog društva počeo je 23. septembra 1864. godine, kada je Zemaljska uprava potvrdila pravila (statut) Društva.
„A kome od nas nije poznato, da Pančevci imaju najbolju pevačku družinu u Srpstvu?…” zapisao je Sr. J. Stojković 1893. godine u putopisu „Na lepom srpskom Dunavu”. Iako je Stojković ovo delo pisao očigledno nadahnut snažnim romantičarskim osećanjima, beležimo ovu veoma pohvalnu ocenu tadašnjeg tajnika Društva Svetog Save u Beogradu kao tada važeće i verovatno široko rasprostranjeno mišljenje o dostignućima ovdašnjeg crkvenog hora. Srpsko crkveno pevačko društvo držalo je probe u zgradi SPCO, Svetosavskom domu i jedno vreme u zgradi srednjovaroške osnovne državne škole.
Horovođe
Mnogi učeni i napredni ljudi dali su svoj doprinos stvaranju i očuvanju tradicije ovog društva kao horovođe: Nikola Đurković, Davorin Jenko, zatim Kornelije Stanković, jedan od najznačajnijih srpskih kompozitora, koji je svoju prvu „Božestvenu službu” posvetio upravo ovom Pevačkom društvu. Na čelu društva smenjivali su se potom Slavoljub Lžičar, Lazar Buta, Vaclav Horejšek, Josif Ce i Mita Topalović, kompozitor, slikar i pisac mnogih muzičkih spisa za škole u Pančevu, počasni član Srpskog učenog društva i počasni član Srpske kraljevske akademije. U prvoj polovini 20. veka vidljiv trag su ostavili Kosta Tanazević i Jovan Bandur.
Godine 1938, povodom stogodišnjice postojanja, dr Mihovil Tomandl napisao je Spomenicu Srpskog crkvenog pevačkog društva, u kojoj je podrobno opisao čitavu dotadašnju istoriju ovog pevačkog zbora. Iste godine i istim povodom, PSCPD je odlikovano Ordenom Sv. Save trećeg reda. Veliku čast Društvu učinio je Njegovo Visočanstvo Kralj Petar II kada je podario zastavu Društvu i primio se kumstva pri njenom osvećenju, te je tako postao Visoki pokrovitelj Pančevačkog srpskog crkvenog pevačkog društva. Orden Sv. Save drugog reda pančevačkom horu uručen je za 150. rođendan.
Uz mnoge uspone i padove, plodonosne periode intenzivnog angažmana i zatišja u radu, uprakos mnogim iskušenjima i izazovima, PSCPD nije prestalo da deluje tokom svih 180 godina od formiranja, pre svega zahvaljujući posvećenim i uglednim ljudima koji su čuvali, negovali i obogaćivali tradiciju horskog pevanja u Pančevu.
Gimnazija – nastala iz Više realke
Tokom 19. veka bilo je više pokušaja da se osnuje gimnazija u našem gradu. Pančevački građanin Toma Sandulović zaveštao je testamentom iz februara 1835. godine deo svog imanja u svrhu formiranja zadužbinskog fonda za osnivanje ovakva školska ustanova. Žitarski trgovac Ignjat Barajevac je testamentom iz maja sledeće godine zabaštinio gostionicu „Kod zvezde” radi ustanovljavanja đačkog konvikta u kome bi vredni učenici bili izdržavani besplatno ili delimičnim plaćanjem. Uprkos tome, manjak materijalnih sredstava u gradskim i drugim državnim fondovima onemogućio je ostvarenje ove zamisli u to doba, što se ponovilo i 1851. i 1854. godine, kada je takođe odlagano rešenje zahteva pančevačkog građanstva za formiranjem škole ove vrste.
Logo proslave 150 godina postojanja Gimnazije
Naredbom od 26. aprila 1851. godine, Dvorski ratni savet u Beču, kao nadležna vlast na teritoriji Banatske vojne granice, pretvorio je dva godišta četvrtog razreda Carsko-kraljevske glavne škole u dvorazrednu Carsko-kraljevsku nižu realnu školu, koja je te školske godine počela sa radom. Iz ove obrazovne ustanove će, postepenim dodavanjem novih razreda i podizanjem ranga škole, nastati pančevačka Gimnazija.
Iz niže realne škole je 1863. godine nastala viša realka, koja je 1872. godine, nakon razvojačenja Granice, promenila naziv u Ugarsko-kraljevska državna viša realna škola. Od 1881. godine, kada je otvoren prvi razred, a škola postala Državna realna gimnazija, počinje postepeno prerastanje ove škole u pravu gimnaziju. Školske 1888/89, kada je upisano svih osam razreda, škola je dobila i novi naziv – Državna viša gimnazija.
Gimnazija u Pančevu – Foto: Telegraf
U leto 1870. godine organizovano je polaganje maturskog ispita, a iste godine dozvoljeno je i ženskoj deci da upisuju ovu školu. Nemački je bio nastavni jezik sve do školske 1880/81. godine, kada je zamenjen mađarskim, osim veronauke koja se za učenike pripadnike različitih naroda predavala na maternjem jeziku.
Ova ustanova je više puta menjala i sedište. Dok je bila niža realka, bila je smeštena u kući Karla Vajferta, na uglu današnjih ulica Đure Jakšića i Nikole Đurkovića, da bi 1855. godine bila preseljena u kuću u Njegoševoj ulici broj 8. Od 1859. godine nastava se odvijala u velikom provijant magacinu, podignutom još u prvoj polovini 18. veka, koji je 1863. godine donekle prepravljen i prilagođen potrebama školskog života. Godine 1885. škola se preseljava u kuću porodice Dragomirović, na uglu ulica JNA i Cara Lazara, pored koje stoji spomenik svetom Florijanu.
Početkom maja 1887. godine srušen je magacin u kome je radila škola i na njegovom mestu podignuta namenska spratna zgrada u klasicističkom stilu, sa dva isturena bočna krila, u kojoj se Gimnazija i danas nalazi. Školski objekat i gimnastička dvorana predati su u upotrebu 19. novembra 1888. godine i za to vreme su, beleže hroničari, ispunjavali sve „najmodernije propise”. Tada je formirano i osam zbirki namenjenih potpunijem izvođenju nastave.
Veliki provijant magacin – na mestu današnjeg objekta
U to vreme đaci su tokom osam godina pohađali časove iz 16 predmeta: mađarskog jezika, latinskog jezika, grčkog jezika, sa ortografijom i literaturom, nemačkog jezika, istorije, geografije, prirodopisa, matematike, nacrtne geometrije, fizike, filosofije, lepog pisanja, crtanja i gimnastike. Osim nabrojanih, držani su vanredni predmeti horsko pevanje, stenografija, francuski jezik i mačevanje. Od 1870. pa do školske 1915/16. godine časovi srpskog jezika bili su obavezni samo za učenike srpske nacionalnosti, osim u periodu od 1898. do 1908. godine, kada je ovaj predmet bio ukinut.
Nakon Prvog svetskog rata srpsko-hrvatski postaje nastavni jezik, dok je struktura predmeta ostala manje-više ista. U periodu između svetskih ratova Gimnazija je objavljivala, u formi brošure, svoje Letopise, koji sadrže veoma korisne podatke o radu ove obrazovne ustanove.
Koverat „Prvi dan”
U Gimnaziji je postojalo 12 zbirki: za predmete matematika, fizika, hemija, biologija, mineralogija, geografija, istorija. Postojale su zbirke za crtanje i za pevanje, kao i gimnastička zbirka. Numizmatička zbirka je školske 1920/21. imala 2.171 predmet, a zbirka arheoloških predmeta 1939/40. godine raspolagala je sa 135 eksponata. Iste godine je profesorima bila na raspolaganju biblioteka sa 3.006 knjiga, a đacima sa 2.817 naslova. Tokom Drugog svetskog rata i posle njega, mnogi od predmeta iz ovih zbirki su nestali.
U nešto promenjenim uslovima, pančevačka Gimnazija će ove godine dočekati i proslaviti 155. godišnjicu od nastanka svoje preteče – Više realne škole.
Sledeće subote: Pančevačka pučka banka i „Pančevac”
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
