Kada je jedan imućni banatski trgovac pre nešto više od 222 godine rešio da sazida prvu vetrenjaču na području Velikog Bečkereka, u centru Torontalske županije, vetar je velikom brzinom prenosio ovu ideju i omogućio da se najfinija znanja, nošena u rukama i na plećima vrednih majstora, umnožavaju na plodnoj vojvođanskoj ravnici. Sigurno su stanovnici Zrenjanina i okoline bili iznenađeni nastankom tih ogromnih i nestvarnih divova koji krote vetar, sitne žito i donose radost. Ne možemo ni da pretpostavimo kakvo je osećanje vladalo u njihovim srcima kada je prva vetrenjača svoja krila vinula visoko ka nebu, prkoseći oblacima, pticama, siromaštvu, neznanju i tražeći saveznika u vetru.
Ipak, naslućujemo da su stanovnici tadašnjeg Pančeva za ovakve poduhvate bili malo spremniji. Razlog tome leži u nastanku prve suvače (mlina na konjski pogon) baš u našem gradu. Suvaču, kao preteču mlina na vetar, u svojim zapisima Pančeva pominje i Feliks Mileker. Zahvaljujući izgradnji tzv. erarske suvače u Pančevu, 1727. godina je zauvek otrgnuta od zaborava. Suvača se punih deset godina nalazila na uglu današnjih ulica dr Svetislava Kasapinovića i Lenjinove, da bi 1737. godine bila uništena u ratu između Austrijanaca i Turaka.[1]
Majstor Jožijeva vetrenjača
Nastanak vetrenjača i njihovu dominaciju na našim prostorima uslovljavali su razvoj poljoprivrede, veći prinos žitarica, ali i potreba sve većeg broja ljudi za pronalaskom lakšeg i bržeg načina njihovog usitnjavanja, kako za ishranu stoke, tako i za ishranu ljudi. Građene su na periferiji mesta, uglavnom na uzvišenjima, kako njihov rad ne bi ometali voćnjaci, vinogradi, ali i da ne bi svojim masovnim krilima ugrožavale bezbednost ljudi i dece. Bili su to predeli koji su vetrenjačama i njihovim vetrenjarima davali slobodu da mogu da rade i noću, da dočekuju ljude sa konjskim zapregama koje su zajedno sa njima i po nekoliko dana ostajali i čekali pogodan vetar za meljavu. Bila su to mesta kao na kraju sveta, sa jednim bunarom i đermom, sazdana od cigle i čerpića na tri sprata, pokretnog krova, sa pokazivačem vetra na vrhu, masovnih krila na koje se razvlačilo amerikan platno, sa kočionim sistemom koji je upotrebljavan ako je vetar bio isuviše jak. Bile su to tačke susreta mladih i zaljubljenih parova koji su oko vetrenjača posmatrali zvezdano nebo, grejali svoje duše pesmom i natapali suzama, mirišući sveže samlevenu pšenicu, kukuruz ili ječam.
Prema do sada poznatim podacima, prva vetrenjača u Pančevu sazidana je u periodu oko 1801. godine. To saznajemo jer se u dokumentima Magistrata 1. oktobra 1801. godine pojavuje molba trgovca Miše Dijamandija, koji traži dozvolu za zidanje objekta pored vetrenjače.
Ipak, početak XIX veka donosi masovnu gradnju „mlinova na vetar”. Tako su na predlog generala Mihovila Mihaljevića 1827. godine braća Ekl, Johan i Jozef izgradili vetrenjaču na Crepajačkom putu, na zemljištu koje im je Magistat besplatno ustupio, pod uslovom da im taj posao uspe.[2] Drugu vetrenjaču u Pančevu podigao je 1830. godine pančevački poštar Jakob Pajer. On moli spoljni odbor Magistrata da mu se ustupi plac za gradnju druge po redu vetrenjače u Pančevu, na putu za Kačarevo[3].
Treću vetrenjaču na u našem gradu podiže Franc Pajer 1832. godine, na mestu današnjeg Evangeličkog groblja. Vetrenjača je služila za mlevenje bobica, šišarki, hrastovine, sitnjenje paprike[4].
Dolovci oko vetrenjače (Majstor Joži sedi u donjem redu, sa šeširom i brkovima)
Prema sećanju starih Dolovaca, ali i pronađenim fotografijama i mapama iz 1930. godine, Dolovo je imalo dve vetrenjače. Obe su građene krajem XIX veka. Prva vetrenjača, o kojoj nema mnogo podataka, bila je u vlasništvu izvesnog Velje Andreje. Nalazila se u delu Dolova koji je poznat kao Bavaništansko polje. Srušena je između 1957. i 1958. godine. Drugu vetrenjaču, čije fotografije (1. i 2.) su sačuvane zahvaljujući Subin Jovanu iz Dolova, izgradio je i njime gazdovao Hegediš Joži. Vetrenjača se nalazila na putu za Mramorak. Njeni ostaci su i danas su vidljivi. Nakon smrti vlasnika, srušena je 1972. godine.
Pojava parnih mlinova, konfiskacija imovine, smrt njihovih vlasnika, bili su glavni razlozi zbog kojih se vetrenjače potpuno povlače i nestaju. Materijali od kojih su građene utkani su u izgradnju drugih građevina, poput domova kulture, šupa, štala i sl.
Osim vetrenjača na starim, prašnjavim fotografijama, motiva na slikama ili u pesmama, ili u čistim srcima najstarijih stanovnika od osamdeset i nešto, koji i dalje prepoznaju pravac duvanja vetrova u vojvođanskoj ravnici, i čuju njihova krila kako se lome na severcu, poneke Ulice vetrenjača, prestalo nam je još njih 11, od kojih svaka ima preko 150 godina, čiji zidovi jecaju dok biju bitku sa nama i čekaju nekog novog Sančo Pansu, koji će im pomoći da ponovo dobiju svoja krila.
Verujem da im nije lako.
[1] Krejić Ž., „Vetrenjače Vojvodine nekad i sad”, Istorijski arhiv u Pančevu i UG „Poseti Pančevo”, Pančevo, 2016.
[2] IAP, Mag.I, 2500/X, br.1530, kutija 321, 4. 8.1837. god.
[3] IAP, Mag I., 3636/V, br.750/P, kutija 251, 10.12.1829. god.
[4] IAP, Mag I., 3491/IX, br.418/P, kutija 328, 9.3.1838. god.
