Neke od njih su bile čuvene spisateljice, neke mecene, neke pionirke u svojim profesijama. O njima se, osim o jednoj, u školama ne uči, njihove fotografije (čast izuzecima) ne krase zidove škola, jer istorija i školski kurikulum i dalje počiva na temeljima patrijarhalnog tumačenja rezervisanog mahom na značajne muškarce. Samim svojim rođenjem ti značajni muškarci imali su privilegiju i pravo na obrazovanje, pravo glasa, posedovanje imovine, a samim tim i odskočnu dasku da svoja rođenjem stečena prava i iskoriste.
Za razliku od njih žene su sva svoja prava (na obrazovanje, pravo na glas, razvod, imovinu) sopstvenom, postepenom i upornom borbu osvajale, pa je samim tim i uspeh znamenitih žena veći iz razloga nejednakih zakonskih mogućnosti.
O znamenitim ženama ključnim za istoriju, kulturu i obrazovanje jedne zemlje, pa i jednog grada poput Pančeva ne zna se dovoljno, njihova priča je marginalizovana, zaslepljena večnim suncem muške dominacije.
Marija Prita
Marija Prita je uz Dragu Ljočić bila jedna od prvih naših lekarki.
Kako saznajemo od istoričarke Ivane Spasović koja je doktorirala upravo na životu i radu Marije Prite, Prita je bila i u evropskim okvirima tog doba (rođena je 1866. godine, preminula 1954. godine), žena ispred svog vremena. Zaslugom svoje majke Mileve koja se zalagala za osnivanje viših devojačkih škola, Marija Prita imala je mogućnost da se obrazuje i dalje usavršava.
Prvi školski zakon koji postavlja osnove školskog sistema osnovnog, srednjeg i višeg obrazovanja, donet je 1844. godine. Dve godine kasnije doneta je i uredba o ženskim školama prema kojoj ženska deca od navršene šeste godine života mogu da pohađaju trorazrednu osnovnu školu, u trajanju od šest godina jer je svaki razred trajao po dve godine. Mileva Prita se u okviru Banatske vojne granice izborila za pravo devojčica da nastave školovanje posle prvog ciklusa osnovnog obrazovanja.
Nakon završene osnovne škole, Marija Prita završava i Višu devojačku školu u Pančevu, ali zbog neposedovanja diplome o položenoj maturi ne može da upiše studije medicine. Maturu su mogli da polažu đaci jedino ukoliko su učili latinski, koji se u to vreme učio samo u gimnazijama. Devojačke škole u svom programu, budući da nisu bile gimnazije, nisu obuhvatale i latinski jezik. Odbijena u gimnazijama u Pančevu, Novom Sadu i Sremskim Karlovcima, upisuje gimnaziju u Cirihu. Možemo naravno pogoditi zašto su je odbili (nije imala privilegiju stečenu rođenjem).
U Cirihu maturira, upisuje i završava studije medicine 1893. godine, postavši jedna od prvih lekarki u Evropi (prva srpska lekarka je bila Draga Ljočić, koja upisuje studije medicine u Beogradu, ali zbog šikaniranja kolega, odlazi i nastavlja studije takođe u Cirihu). Nakon diplomiranja Marija Prita se udaje za Nikolu Vučetića, opštinskog lekara iz Šapca. U Šapcu Marija Prita počinje da radi zajedno sa suprugom u šabačkoj bolnici, a kasnije završava i specijalizaciju iz ginekologije u Beču.
Marija Prita se zajedno sa svojim suprugom 1896. godine seli u Beograd, gde otvaraju privatnu ordinaciju. Tokom balkanskih ratova, Marija Prita zamenjuje svog supruga na poziciji opštinskog lekara, jer on odlazi na front. Tokom Prvog svetskog rata, zajedno rade u bolnici u Kragujevcu, a ubrzo odlazi i u rezervnu vojnu bolnicu u Nišu u kojoj je tada tinjala epidemija tifusa.
Zanimljivo je ovde ponovo podvući paralelu sa lekarkom Dragom Ljočić koja je jedino u ratnim vremenima bila na pozicijama lekarke (muškarci su bili na frontu), a u mirnim vremenima je uspevala samo da se izbori za mesto medicinske asistentkinje, tehničarke. Marija Prita imala je olakšavajuću okolnost za razliku od Drage Ljočić, budući da joj je i suprug bio lekar.
Marija Prita od 1922. godine do 1949. godine radi u svojoj privatnoj porodičnoj ordinaciji, gde se fokusirala na lečenje steriliteta kod žena.
Bila je i na čelu Društva beogradskih lekarki i osnivačica Ženske stranke. Organizovala je i izgradnju Memorijal bolnice Lejdi Kaudri na Dedinju. Pored svih svojih zasluga i uspeha o ovoj znamenitoj ženi i dalje se veoma malo zna.
U Pančevu, jedna mala ulica u naselju Tesla nosi naziv po njenom imenu. U Beogradu nijedna, čak ne postoji ni memorijalna tabla u ulici Kralja Milutina 34 gde je Marija Prita živela i radila.
Milka Marković
Milka Marković je bila prva srpska pozorišna rediteljka, glumica, mecosopran, a takođe se bavila i prevođenjem dramskih dela.
Rođena je u Pančevu 1869. godine u umetničkoj porodici. Otac Aksentije Marković bio je kompozitor i kapelnik u novosadskom pozorištu, a majka Sofija glumica u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu.
Živela je u Pragu, školovala se po različitim mestima u kojima je njena majka imala angažmane, a Višu devojačku školu završila je 1883. godine u Somboru. Svoje prve glumačke korake ostvaruje već sa pet godina, a kao četrnaestogodišnjakinja postaje pripravnica u Narodnom pozorištu u Beogradu. Nakon dve godine i brojnih uloga u Narodnom pozorištu, prelazi u Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu.
Milka Marković je važila za jednu od najobrazovanijih glumica svog doba, igrala je u više od 225 predstava, bila je Kordelija, Ofelija, Julija, Marija Stjuart, Nora, Toska, Hasanaginica i dr.
Obilazila je mnoge evropske pozornice – u Pragu, Beču, Berlinu, Mihnenu, Drezdenu, Parizu, Đenovi i Rimu. Bila je i muzički obrazovana, studirala je pevanje, svirala je klavir. Nastupala je u operama i operetama.
Prva drama koju je Milka Marković režirala bila je „Ljubav” I. N. Potapenka 1911. godine. Režirala je i Ibzenove „Aveti”, Berstenovog „Kradljivca”, „Na tuđem hlebu” I. Turgenjeva i mnoge druge.
Tokom svoje karijere režirala je 16 komada koji su bili postavljeni i prikazivani na novosadskoj sceni SNP-a. Odlično je poznavala i književnost, govorila je francuski, nemački i mađarski jezik, a prevodila je i brojne dramske tekstove.
Tokom Prvog svetskog rata odlazi u Ženevu gde se priključuje Crvenom krstu. Nakon rata u Kraljevini SHS priređuje niz koncerata širom zemlje sa sinom Dimitrijem, takođe glumcem, pevačem i rediteljem, nakon čega se vraća na scenu Srpskog narodnog pozorišta, gde nastavlja da igra i režira. Preminula je 1930.godine u Novom Sadu.
Dve ulice, jedna u Pančevu, druga u Novom Sadu nose ime Milke Marković.
Olga Smederevac
Olga Smederevac ostala je večno upamćena kao dobrotvorka, kulturna mecena i žena koja je pružala značajnu podršku mladim umetnicima. Bila je priznata i posvećena humanitarka, kolekcionarka umetničkih radova i aktivistkinja brojnih tadašnjih pančevačkih udruženja.
Rođena je u Pančevu 1891. godine u imućnoj trgovačkoj porodici kao najstarija od tri ćerke Milutina i Jovanke Aleksić. Otac Olge Smederevac je bio vlasnik trgovine „Kod crvenog raka”, koja se nalazila u porodičnoj kući na uglu Korzoa i današnje ulice Vojvode Radomira Putnika (bivša JNA).
Završila je Višu devojačku školu u Pančevu u vreme kada je u njoj predavala Isidora Sekulić. Govorila je francuski, mađarski i nemački jezik, svirala je klavir. Kao izuzetno obrazovana, kosmopolitski nastrojena i privilegovana poreklom, smatra se danas i vrlo emancipovanom osobom za to vreme jer se zalagala i za ravnopravnost polova, nešto što bismo danas nazvali i pretečom feminističkog aktivizma u Pančevu.
Iza sebe je imala tri braka, nešto potpuno nekonvencionalno za tadašnje, pa čak i današnje društvene norme. U braku sa doktorom Stevanom Smederevcem, zaljubljenikom u umetnost, preuzima daleko veću ulogu od one očekivane patrijarhalne uloge žene-supruge. Postaje pokroviteljka umetnosti i umetnika, a njena kuća postaje centar okupljanja izuzetnih slikara, vajara, književnika/ književnica i intelektualaca toga vremena. Čuveni salon Olge Smederevac postaje mesto na kome se čitala poezija, u kom su se vodili razgovori o umetnosti, izvodila muzička dela, često uz klavirsku pratnju same Olge Smederevac.
Salon je okupljao značajne umetnike i intelektualce tog doba, poput Uroša Predića, Isidore Sekulić, Petra Palavičinija, Riste Stijovića, Miloša Crnjanskog, Milana Ćurčina, Veljka Petrovića, Petra Konjevića, Mihovila Tomandla, i brojne druge.
Kao humanitarka bila je potpredsednica Francuskog kluba, Dobrotvorne zadruge Srpkinja pančevačkih i Rusko-jugoslovenske zajednice. Odlikovana je Ordenom Crvenog krsta Rusije i ordenom Legije časti Francuske. Tokom Drugog svetskog rata Olga Smederevac se bavila aktivnim humanitarnim radom i slala je humanitarnu pomoć našim zatočenicima u logorima širom Nemačke.
Značajan je i njen doprinos popunjavanju muzejskog fonda Narodnog muzeja u Pančevu. Otkupljivanjem značajnih umetničkih radova, afirmisala je i pomagala brojne umetnike, sačinivši impozantnu umetničku kolekciju koju je dobrim delom zaveštala Narodnom muzeju u Pančevu.
Narodni muzej u Pančevu 1975. godine otvara legat Olge i Stevana Smederevca. Umrla je 1973. godine, a sahranjena je na Starom pravoslavnom groblju.
Ženska mirovna grupa (ŽMIG) 2012. godine postavlja spomen-ploču na kuću Aleksić, porodičnu kuću Olge Smederevac, kao upomenu na sav rad i trag koji je Olga Smederevac ostavila u Pančevu. Jedna ulica u Pančevu nosi njeno ime.
* * *
Pored navedenih znamenitih žena poput Marije Prite, Milke Marković, Olge Smederevac moramo pomenuti i čuvenu Isidoru Sekulić koja je 12 godina provela u Pančevu radeći kao nastavnica matematike i prirodnih nauka u Srpskoj višoj devojačkoj školi. Od avgusta 1901. godine do 1. novembra 1902. godine bila je i privremena upravnica Srpske više devojačke škole. Isidora Sekulić, naša je prva žena akdemik u SANU, a danas jedna osnovna škola i jedna ulica u Pančevu nose njeno znamenito ime.
Ljubica Pavlović pripada takođe krugu znamenitih žena Pančeva. Bila je dobrotvorka, dugogodišnja predsednica dobrotvorne zadruge Srpkinja pančevačkih, a u porodičnoj kući Pavlovića (današnja Ulica vojvode Bojovića 12, bivša Lenjinova), svečano je 1921. godine otvoren Francuski klub čija prva predsednica postaje Ljubica Pavlović.
Francuski klub je bio vrlo aktivan u promovisanju francuskog jezika i francuske kulture, organizujući brojne čajanke, predavanja, izložbe na kojima su dolazile brojne značajne ličnosti iz Francuske i drugih država, kao i značajne ličnosti iz kulturnog i javnog života Pančeva i cele tadašnje Kraljevine.
Ljubica Pavlović zaslužna je i za formiranje Gradske biblioteke i Muzeja, čiji je osnivač bio Grad Pančevo.
Preminula je u Pančevu 1959. godine, u kom je i sahranjena, a jedna ulica u Pančevu nosi njeno ime.
Pančevo i danas može da se pohvali značajnim ženama, aktivnim feministkinjama, novinarkama, organizatorkama ženskih inicijativa i udruženja, kao što je ŽMIG, FemPlatz, brojnim umetnicama i naučnim radnicama. Kroz sve njih živi duh njihovih prethodnica zaslužnih za istoriju našeg grada. I nekada i sada.
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Žensko nasleđe Kragujevca i Pančeva” koji realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca i „Pančevo Si Ti” iz Pančeva. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
