Kako rad prve srpske Topolivnice, podignute 1848. godine u Beogradu, nije dao željene rezultate ona je 1851. godine, na predlog Ilije Garašanina i po odluci kneza Aleksandra Karađorđevića premeštena u Kragujevac, na prostor nekadašnjeg Arsenala kneza Miloša Obrenovića.
U poslednjoj četvrtini 19. veka Topolivnica se ozbiljno modernizuje, postaje prava evropska fabrika u kojoj je izgrađen čitav kompleks novih fabričkih hala. Od 1883. godine Topolivnica nosi naziv Vojno-tehnički zavod. Godinu dana ranije, 1882. podignuto je zdanje Livnice, u kojem je danas smešten Muzej „Zastave oružje”.
Po urbanisti dr Veroljubu Trifunoviću, u pitanju je industrijska arhitektura preuzeta od Nemačke i Francuske. „Fasade su obrađene opekom. Dimnjaci kao deo kompozicije. Razigrani krovovi”, sa stručnog aspekta opisao je dr Trifunović ovo reprezentativno zdanje industrijke arhitekture u Srbiji i na Balkanu u svojoj knjizi Arhitektura o Kragujevcu.
Tehnički razvoj Topolivnice i potom VTZ-a vodio je u to vreme istaknuti mašinski inžinjer Todor Toša Selesković, pa se njegovo ime vezuje i za podizanje zgrade Livnice. I tim autora Kragujevačkog leksikona slaže se sa pretpostavkom da je zdanje današnjeg muzeja „Stara livnica” sagrađeno po projektu inžinjera Seleskovića 1882. godine. Ovaj reprezentativni primerak evropske industrijske arhitekture u tadašnjoj Kneževini Srbiji, odlikuje fasada od bojene opeke, betona i gvožđa, a njenoj unutrašnosti je primenjen princip hale sa dva bočna broda i svetlarnikom iznad centralnog dela. Kao najstariji sačuvani objekat u krugu fabrike i spomenik industrijske arhitekture zgrada je 1953. godine stavljena pod zaštitu države kao kulturno dobro od velikog značaja.
I baš te, 1953. godine, na stogodišnjicu obeležavanja rada Topolivnice, u oktobru u ovom zdanju je otvoren Muzej „Stara livnica”. Njena postavka, više puta menjana (1960, 1973. godine) sa oko 6.000 eksponata na 800 kvadratnih metara hale, danas prikazuje istoriju kragujevačke vojne fabrike ali i njenu ogromnu ulogu u razvoju grada i čitave Srbije. Stalnu postavku čine: prvi top izliven u njoj 1853. godine, različiti tipovi i retki primerci pušaka i pištolja iz 19. i 20. veka, trofejno oružje iz balkanskih, Prvog i Drugog svetskog rata, nekadašnji proizvodi Sedlarnice, Instrumentarnice, artilerijsko oruđe i oružje proizvedeno posle Drugog svetskog rata, lovačko i sportsko oružje, ali i proizvodi koje je nekada kragujevačka Vojna fabrika izrađivala za svakodnevne potrebe stanovništva (poštanske kočije, zvona, kućni aparati…)
Sem oružja, opreme i mašina na postavci su izloženi i brojni predmeti poput: alata, arhivske građe, fotografija, likovnih predmeta, zbirke ordenja, pečata, pehara, medalja…
Pišući o zgradi Livnice, u svom radu „Arhitektonsko-građevinski kompleks Vojnotehničkog zavoda” (u zborniku „Istorijska i umetnička baština VTZ-a”), istoričarka umetnosti Radmila Milivojević navodi da je zgrada građena, delimično, na temeljima starijeg zdanja (koga su podigli nemački zidari u periodu od 1851. do 1853. godine).
„Njen današnji izgled u osnovi odgovara prvobitnom, pored manjih adaptacija tokom vremena (dva aneksa na istočnoj strani sa obe strane drvenog stepeništa)”, navela je ona, dodavši da se zdanje izdvaja i dekorativnošću, što posebno iznenađuje jer je u pitanju industrijski objekat.
Po njoj način gradnje je uzrok što je ovo jedan od retkih objekata koji je izdržao sva ratna razaranja u Prvom i Drugom svetskom ratu, kao i NATO bombardovanje 1999. godine. Takođe, ona navodi da je kasnijim radovima, sa početka 20. veka najviše promenjena glavna, istočna fasada zgrade sa drvenim stepeništem i dve spratne vertikale na čije bokove se oslanjaju dva ne velika dimnjaka.
Radmila Milivojević u svom prikazu „Stare livnice” konstatuje da je značaj ovog objekta veliki.
„Pre svega, pojava ovakvog arhitektonskog oblika koji je bio moderan i za Evropu (po pisanju Feliksa Kanica) sigurno je ilustrativan za situaciju u Srbiji. Sa primenom novih materijala – gvožđa, betona i stakla, udruženih sa repertoarom dekorativnih elemenata, koji odgovaraju savremenoj evropskoj industrijskoj arhitekturi – skoro da se može smatrati pretečom nečega što će se kasnije (početkom 20. veka) i manifestom definisati kao Bauhaus. Te sveže ideje sa Zapada, još jednom potvrđuju pretpostavku o inžinjeru Toši Seleskoviću kao projektantu, stručnjaku školovanom u Nemačkoj, gde su se ovi savremeni pokreti u umetnosti i začeli”, zaključuje ona.
Nekada zgrada za livenje gvožđa, danas muzej kakav ne postoji na prostoru Balkana ali uvek – zgrada „reprezent u svojoj vrsti” i jedinstven muzej nastanka, opstanka i rasta savremene srpske države.
Fotografije: N. Raus
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Industrijsko nasleđe – evropski put našeg nacionalnog identiteta” koji realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca i „Pančevo Si Ti” iz Pančeva. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
