Kao treću ilustraciju o tome kako su nacionalne zajednice videle i prihvatale novonastalu situaciju koristićemo delove dnevnika dr Rudolfa Vitišlagera, sreskog lekara i uglednog građanina koga su zbog savesnosti i posvećenosti pozivu poštovali svi građani i sve etničke zajednice u gradu. Navešćemo delove u kojima opisuje dešavanja iz novembra, kao i dva događaja koja su se odigrala dosta kasnije koja govore o kontinuitetu pritiska na nesrpske zajednice i oduzimanju nekih (do tada postojećih) prava.
9. novembar 1918.
„Sinoć sam video prvu srpsku vojnu patrolu kod ćoška birta Mohanek; patrola se sastojala od tri vojnika. (…) Noćas je zauzet i Magistrat. Zamenika kapetana gradske policije, Svobodu, noćas su odveli iz stana (stanovao je kod mog brata Lajoša) i u toku noći uhapšeno je više lica: doktor Pancel kome su razbili ulične prozore, Graf, Janoš Pal i drugi. Tokom pre podneva još jedan broj talaca: Lajoš, Karolji, dr Ščitinski, Bauer, Čanji, Bera, Kozmos Vrani, Alfandari, Fišgrund Oskar, dr Rada Ignjac, dr Hetlinger, Štajner, Koršoš, Dajč Emil i drugi. Ja sam cele noći očekivao da će doći po mene. (…) Pre podne, ispred Magistrata je bio veliki narodni zbor na kome su govorili dr Bogdanov (novi gradonačelnik) i dr Bošković, advokat. Saopštili su da su grad zauzeli Srbijanci što su oni već 50 godina priželjkivali; odsada pripadamo Srbiji ali nikom se nikakvo zlo neće desiti. Sa Magistrata je odstranjena mađarska zastava i istaknuta srpska. (…) Noćas je razoružana, bez ikakvog incidenta, i mađarsko – nemačka Narodna garda u prisustvu štampara Leopolda i dr Dragićevića lekara.”
10. novembar
„…na ulicama je svuda primetno oduševljenje srpskog građanstva… Uopšte, vlada pristojan red. Nigde nikakav neprijatan incident; mađarsko – nemači živalj potpuno slobodno, bez ikakvog maltretiranja obavlja svoje poslove. (…) Prema meni se ophode ljubazno kao i ranije. Lajoš, Cimer i ostali još nisu pušteni.”
11. novembar
„U podne pušteni su Lajoš, Tantner, Kozma Vrani. Ostale taoce još ne puštaju. Popodne je stigao jedan srpski pukovnik saopštivši da je zaključeno primirje i naredio oslobađanje svih talaca, pa tako i interniranih oficira… Noćas su počeli s provalama. Vrše ih ovdašnji Srbi u pratnji vojnika. (…) Pre podne dr Bošković je zauzeo sresko načelstvo, izbacio činovništvo i zaključao zdanje. Ja kao sreski lekar izjavio sam dr Boškoviću da podnosim ostavku na dosadašnji položaj jer, u ovako nesigurnoj situaciji, ne mogu da savesno vršim lekarsku praksu. Tako su odstranjeni iz zvanja dr Rada (gradski načelnik), Sabo Janoš, veliki beležnik, Koršoš Zoltan, savetnik, Sabadoš Karolj, šef poreznog zvanja; zauzet je i kraljevski Okružni sud i odstranjene su tamo zaposlene sudije. Ovi sada uživaju zlatnu slobodu, samo dokle? Od čega će ovi nesrećnici da žive? (…) Dr Šefera su odstranili iz bolnice koju je preuzeo dr Smederevac.”
Palata porodice Vitigšlager
19. januar 1919.
„Odbor za skidanje firmi noćas je otpočeo svoju delatnost; svaka firma koja nije srpska je zamazana, razbijena ili skinuta. Lepa firma u boji na radnji Karolja takođe je zamazana crnom bojom. Firma kancelarije Banke je razlupana dok moju firmu nisu dirali; Koni je skinuo 20. januara, drugu firmu nisam istakao i u gradu je mnogo radnji bez firme.”
22. septembra 1920.
„Počelo je popisivanje stanovništva obzirom na predstojeće poslaničke izbore. Lica Mađarskog, Nemačkog i Rumunskog porekla nemaju pravo glasa.”
Etnički sastav grada posle 1918. godine
Velika narodna skupšitna u Novom Sadu (12/25. novembar) donela je odluku o priključenju Vojvodine Kraljevini Srbiji, koja potom ulazi u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tim činom se Vojvodina, ujedno, otcepila od Ugarske.
Etnički sastav stanovništva grada menja se u ovom posleratnom periodu na osnovu dva procesa: dolaska novog i odlaskom starog stanovništva. Nove vlasti sprovode kolonizaciju, mahom stanovništvom iz dinarskih i planinskih krajeva, mada je bilo doseljenika i iz drugih oblasti. Dobrovoljcima sa Solunskog fronta je u Pančevu dodeljivana opštinska zemlja, kao i deo imanja manastira Vojlovica.
„Međutim prisutni su i suprotni procesi, npr. emigracija manjeg broja Mađara u Mađarsku. Ovi iseljenici poticali su iz redova državnih službenika, oficira Austro-Ugarske vojske, predstavnika krupnog kapitala i sl. Među emigrantima je bio i neznatan broj Nemaca.”[1]
Posledice ovog procesa se mogu jasno videti ukoliko uporedimo popise stanovništva iz 1910. i 1921. godine (treba napomenuti da je posle rata smanjen ukupni broj stanovnika Pančeva, pa su prikazani podaci relativni):
1910: Srbi 41,88%, Nemci 35,89%, Mađari 16,17%, Rumuni 3,7% i Slovaci 1,17%.
1921: Srbi (prikazani zajedno s Hrvatima) 47,98%, Nemaca 37,38% i Mađari 7,91%.
Kako sada stvari stoje
Rat, kao i vreme okončanja rata izmeštaju ljude, gradove i države iz njihovih uobičajenih tokova, a poraženoj strani dodatno donose breme odgovornosti, osećaj beznađa i krivice. Period preispitivanja i stabilizacije prilika u društvu, nama tako poznato stanje, mogu dugo da potraju. Iz navedenih podataka, prikaza i postupaka možemo razumeti koliko je taj prelazni period bio uznemirujući i emotivan za sve građane grada, a posebno frustrirajući za Mađare, Nemce i Rumune. Dok se potresi koje proizvodi uspostavljanje nove države potpuno ne smiri najveći teret podnose manjine i gubitnici u ratu, što opet možemo razumeti iz okolnosti u kojima mi danas živimo posle svih ratova devedesetih. Primer o kome smo govorili nas ponovo opominju na cirkularnost pojava u istoriji i na efemernost državnih i teritorijalnih projekata, što ilustruje primer Austro-Ugarske koja je nad ovim prostorima vladala više od hiljadu godina.
Pančevo je, srećom, preživelo kao multikulturna i multikonfesionalna sredina, pa se danas može pohvaliti bogatstvom različitosti koje krasi njene građane. Priča o migracijama i naseljavanju u Pančevu se nastavlja i traje, sada motivisana ekonomskim i socijalnim, a često i političkim razlozima – mladi i školovani odlaze iz grada i zemlje, a neki drugi dolaze. Od devedesetih se u grad, zbog čuvenog „buvljaka”, doselilo mnogo trgovaca iz Rumunije, Bugarske, Jermenije, Kine i Vijetnama, mada se veći deo njih ovde ne naseljava trajno, jedan deo njih i postane „pravi lokalac”. Možemo da ocenimo da je bogati etnički i kulturni sastav Pančeva itekako živ, da je i dalje u kretanju i menjanju svoje strukture, kao i da se u budućnosti to neće, nadamo se u ime svih onih koji ovu varoš baš zbog toga osećaju kao posebno i drago mesto, ni promeniti.
[1] Vladimir D. Vukajlović: Prostorni raspored etničkih grupa u Pančevu, str. 70
LITERATURA:
Srećko Mileker: Istorija grada Pančeva, reprint iz 1925., Istorijski arhiv u Pančevu, Pančevo, 2004.
Mihovil Tomandl: Istorija Pančeva, Istorijski arhiv u Pančevu, Pančevo, 2004.
Feliks Mileker: Istorija gradova i gradskoga razviće u Banatu; Marija Koršoš: Organi uprave u gradu Pančevu od 1716. godine, Istorijski arhiv u Pančevu, Pančevo, 2004.
Vladimir D. Vukajlović: Prostorni raspored etničkih grupa u Pančevu, Istorijski arhiv u Pančevu, Pančevo, 1997.
Dr Mihovil Tomandl: Pančevo za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918), Zbornik Matice srpske za društvene nauke, sv.24, 1959.
Dr Mihovil Tomandl: Uništenje triju monografija u Pančevu posle oslobođenja 1918. godine, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, sv.32/33, 1962.
„Sveske” (književnost-umetnost-kultura), broj 57/58, Pančevo, 2001.
(Oprema teksta redakcijska)
