Vrbovanje Nemaca za kolonizaciju počinje već 1712. godine i o toj skupini pristiglih kolonista se ne može reći ništa pouzdano. Druga grupa kolonista je počela da se sprema za svoje putešestvije krajem 1716. godine i u Pančevo je pristigla 1718. kada i počinju da se vode matične knjige i pominje se prvi katolički sveštenik Volfgang Hajdinger. Pouzdano se može reći da su to bili pripadnici habsburške vojske iz rata sa Turcima (1717-1718), kao i veterani i vojne zanatlije. Treći talas naseljavanja je počeo 1722. godine i tada je dovedeno oko 15000 ljudi. Ovu grupu kolonista su činili mahom neiskusni radnici, s obzirom da su preseljeni sa juga Nemačke gde su feudalni posedi bili daleko sitniji, a radnici manje traženi i manje plaćeni. Takvo stanje je lako privuklo stanovništvo tog prostora za preseljenje u Banat. Sledeći austrijsko-turski rat (1737-1739) je stavio na probu vojnu spremnost nemačkih kolonista. Turci su lako osvojili južni Banat, Pančevo i mnoga druga naselja su teško stradala, uz velike gubitke stanovništa. Nakon toga ovaj kraj je ostao pust, što otvara vrata novoj kolonizaciji – ovog puta mnogo bolje organizovanoj, uz pažljiv odabir kolonista i temeljno pripremanje banatskog terena.
Drugi talas kolonizacije Nemaca u Banat je najvažniji za nas, jer sa sobom povlači trajan ostanak na ovim prostorima i govori o velikim iskušenjima i preprekama koje je trebalo da pređu da bi konačno ovaj prostor nazvali svojim domom. Trajao je od 1764. do 1780. godine pod krunom carice Marije Terezije, a sprovodio ju je baron Kotman. Doseljenici su mahom pristigli iz raznih krajeva Švarcvalda, Virtenberga, Frankena, Alzasa i susednih krajeva Francuske, kao iz iz Švajcarske i Tirola. O ozbiljnosti kolonizacije govori činjenica da su kolonisti sa sobom morali poneti krštenice, venčane listove, kao i uverenja o zdravstvenom stanju. Tada je kolonizovano oko 11.000 porodica, odnosno oko 50.000 ljudi.
Ulmska kutija, brod kojim su nemački kolonisti transportovani Dunavom do krajeva određenih za kolonizaciju
Po planu je svaka kuća trebalo da ima svoj vrt i baštu, a svako selo šume, a drumovi da budu oivičeni dudovima za gajenje svilenih buba. Oblik sela je predviđen da bude kvadratnog ili pravougaonog oblika, sa povećim trgom u sredini istog oblika. Za svaku porodicu je namenjeno 37 lanaca oranica, pašnjaka i bašte. Na jugu Banata je bila formirana Banatska vojna granica, a njeno ustrojstvoje podrazumevalo da stanovništvo ne može da poseduje zemlju, već je njen vlasnik bila država. Nije se mogla otuđiti, niti prodati, ali je postojalo pravo nasleđivanja sa oca na sina, iako je i dalje ostajala u vlasništvu države. Novopristiglo stanovništvo je bilo oslobođeno plaćanja poreza na određeni period, a svaka kuća je dobila i alat potreban za poljoprivredne poslove. Malobrojna svedočanstva, od kojih se većina prenosila usmenim putem, nam govore sa kojim sve problemima su se suočili prvi doseljenici. Prisutna je bila velika smrtnost od zaraza, gladi i teškog rada. Potomci kolonista su nevolje svojih predaka najslikovitije opisali izrekom: „Prvima – smrt, drugima – patnja, trećima – hleb”. Koliko ima istine u ovoj rečenici potvrđuje da je zaista prva generacija kolonista u novim krajevima pronašla samo smrt, druga generacija je iskusila težak rad i borbu sa močvarnim područjem, da bi svojim potomcima ostavili mogućnost uživanja u plodovima svoga rada.
Stefan Jeger – Imigracija Švaba
Pančevo 1767. godine postaje sedište XII Nemačko-banatske regimente, a statistički podaci kažu da je tada u naš grad useljen 331 Nemac, katoličke vere, odnosno oko 82 nemačke porodice. Graničarski režim je podrazumevao strogu vojnu upravu, zabranu kretanja noću, kao i obavezno traženje dozvole prilikom planiranog odsustvovanja dužeg od tri dana. Događaj značajan za stanovnike grada jeste spajanje srpske i nemačke opštine u jednu, 1794. godine, čime Pančevo dobija status grada. Godine 1832. popis pokazuje 2607 katolika (za koje možemo pretpostaviti da su većinom Nemci) i 63 evangelika. Broj Nemaca je 20 godina kasnije povećan na 3097. Prema arhivi Nemačko-banatske regimente, u ovom periodu su bile česte migracije unutar same Vojne granice. Graničarima je bila potrebna dozvola vojne uprave za preseljenje, a razlozi promene mesta življenja su najčešće bili ženidba ili preuzimanje nasledstva. Popis iz 1870. godine pokazuje da broj Nemaca iznosi 5469. Vojna granica je ukinuta dve godine nakon ovog popisa i Pančevo sa okolinom je potpalo pod mađarsku civilnu upravu. Zvanično, to je značilo veće građanske slobode koje su u ostatku zemlje već postojale. Stanovnici su se mogli slobodno kretati na duži period bez traženja dozvole i postali su vlasnici zemlje koju obrađuju. Na terenu je to malo drugačije izgledalo, jer se mnogi stari graničari nisu snašli u civilnom društvu, naviknuti na vojni režim. Veliki broj njih je prodao i prokockao svoju zemlju. U narednom periodu pa sve do 1940. godine, prirodni priraštaj opada usled velike smrtnosti od bolesti, tako da porast broja Nemaca stagnira, držeći vrednost oko 7500 u Pančevu.
U svojoj knjizi „Širom naše otadžbine, sveska Pančevo”, iz 1921. godine, dr Nikola Milutinović pravi odlično zapažanje u razlikama u životu Srba i Nemaca: „Prosečan Nemac Pančevac je skromniji i mirniji od Srbina, ali je uobražen. Smatra sebe da je nad Srbinom baš zato što je Nemac. Srbin je glasniji, borbeniji. Nemac iz paorskog staleža, čak i imućniji, rado daje svoje kćeri da služe po boljim trgovačkim i činovničkim kućama, čak i srpskim, da se nauče domazluku. Te se devojke posle udaju za zanatlije. Srbin paor, čak i najsiromašniji, ne daje svoje kćeri da služe ni u srpskim kućama. Srbin paor je vredniji od Nemca, ali Nemac razumnije živi. Nemac se bolje hrani. Nemac ne potroši ni za ceo svoj domazluk što ponekoji Srbin potroši samo na svadbe, daće, svečarstvo i dukate godišnje. Srbin paor ne priređuje svatove bez 10-20 fijakera. Nemac ide na venčanje peške”. Ovo stanje najbolje oslikava, ovoga puta srpska poslovica: „Nije Švaba za gajdaša, nit’ je Srbin za birtaša”.
Ovoga puta ovde neće biti reči o dobro znanim događajima u periodu 1941-1945, kao i u godinama nakon tih. Ovaj grad mnogo duguje ljudima kojih više nema. Ovom gradu su oni učinili i ostavili mnogo toga dobrog i pitanje je gde bi bilo Pančevo, a i svi mi zajedno sa njim, da nije bilo jednog naroda čije prisustvo danas prepoznajemo samo u tragovima. Ovaj tekst je mali doprinos svedočenju o suživotu na našim prostorima.
Laslo Varga
Izvanredan tekst!