Prethodni nastavak feljtona možete pročitati ovde
Zbog čega je razlikovanje pojmova fiksni deo cene i fiksni troškovi toliko značajno? Milorad Filipović i Lazar Krnjeta nam pružaju odgovor u svom vrlo korisnom Vodiču za politiku cena komunalnih usluga u opštinama i gradovima Srbije: „Kod kalkulacije cena i tarifiranja komunalnih usluga nebitno je da li je karakter troška fiksan ili varijabilan, pošto su obe ove grupe troškova već ‘očitane’ i sadržane u bilansima i u programima komunalnih preduzeća. Za određivanje nivoa cena bitni su samo ukupni troškovi koje pravi komunalno preduzeće, a ukoliko je odnos između fiksnih i varijabilnih troškova nepovoljan, treba ići u investicije ili u reorganizaciju preduzeća, kojima bi se taj odnos popravio. Od politike cena koja se vodi na nivou lokalne samouprave zavisiće da li će troškovi zaista biti pokriveni (…) Međutim, iz ugla potrošača, ipak ima smisla da se kod pojedinih delatnosti ukupna cena podeli na STALNI I PROMENLJIVI DEO, a to može da bude deo tarifne politike. Naime, osnovne komunalne usluge se pružaju frontalno celom stanovništvu, pa uvođenje STALNE (fiksne) komponente cene u nekim slučajevima može da izbalansira NEPRAVEDNA dodatna opterećenja jedne grupe na račun druge grupe potrošača. Ovo posebno dolazi do izražaja u uslovima kada se deo pruženih usluga nedovoljno precizno meri i kada nužno dolazi do UPROSEČAVANJA, koja opet, neminovno, jednu grupu potrošača više, a drugu manje finansijski opterećuju. Da li će se u konkretne cene ugraditi stalna i promenljiva komponenta prodajne cene ne mora nužno da zavisi od stvarne veličine fiksnih i varijabilnih troškova, već to treba da bude deo CENOVNE POLITIKE koja u tarifni sistem treba da unese veći nivo PRAVEDNOSTI (realnog opterećenja korisnika srazmerno pruženoj usluzi). Stalni deo cene komunalne usluge, dakle, može da bude jednak izračunatim fiksnim troškovima ali može da bude i manji ili veći od izračunatih fiksnih troškova. To se odnosi i na deo cene koji zavisi od potrošnje, a koji ne mora da bude jednak sa izračunatim i u knjigovodstvima komunalnih preduzeća evidentiranim varijabilnim troškovima.”[1]
Dakle, niti je prikazivanje fiksnih troškova toplane pred potrošačima obavezno i u svakom slučaju neophodno, niti specifikacija tih troškova mora da se poklapa sa specifikacijom fiksnog dela cene. A Filipović i Krnjeta među nedostatke sistema podele cena komunalnih usluga na fiksnu i varijabilnu komponentu ubrajaju to što će „za većinu korisnika računi biti manje jasni i manje razumljivi, što može dovesti do povećanog broja reklamacija i osporavanja osnovanosti potraživanja”[2]. Njihova opaska, čiju tačnost potvrđuje praksa, mogla bi se dopuniti notornom činjenicom da se posebno prikazivanje fiksnog dela cene daljinskog grejanja maksimalno zloupotrebljava za zaključavanje potrošača u ugovornom odnosu, tj. za nezakonito opterećivanje potrošača-stanara stambene zgrade obavezom da na konto činjenice da u svojim stanovima imaju toplovodne instalacije praktično doživotno izdržavaju lokalnu toplanu sa svim njenim „opravdanim fiksnim troškovima” (uključujući jubilarne nagrade i troškove službenih puteva, kao i razne definisane i nedefinisane nematerijalne troškove uključujući troškove reprezentacije i učešća na sajmovima) – a sve to pod pretnjom pokretanja postupka prinudne naplate (u Pančevu na svakih šest meseci), pri čemu toplana mora primati „izdržavanje” čak i kad je potrošač isključen, tj. kad od toplane ne prima nikakvu uslugu.
Indirektno grejanje kao vožnja taksijem bez taksimetra
Problem sa prevaljivanjem „opravdanih” fiksnih troškova trgovca na potrošača može se sagledati na hipotetičkom primeru taksiste koji ima problem sa plaćanjem poreza na imovinu ili sa plaćanjem rate za ekskurziju svog deteta, i veoma mu je potrebno da zaradi kako bi tu obavezu podmirio. Ovaj taksista je subjekat javnog prevoza, a javni prevoz je prema Zakonu o zaštiti potrošača iz 2014. godine usluga od opšteg ekonomskog interesa – isto kao delatnost proizvodnje, distribucije i snabdevanja toplotnom energijom. Taksista je dužan da u vozilu ima taksimetar, ali on kao sve njegove kolege naplaćuje fiksni deo cene za uslugu koji se zove startna cena (u Beogradu je 170 dinara). Međutim, da bi mogao da pruži uslugu, taksista prvo mora da nađe mušteriju. Recimo da on ide od pešaka do pešaka kraj taksi stanice i sve odreda ih moli da sednu u njegov taksi kako bi on mogao da plati porez na imovinu ili detetovu ekskurziju. Zamislite da im još priča kako će da propadne ako se oni ne budu vozili upravo sa njim, iznuđujući njihovo sažaljenje? Zamislite još da ih cima za rukav i uvlači u kola?
Činjenica je da svi mi imamo svoje finansijske i egzistencijalne probleme, da svi imamo svoje troškove, ali kad postanemo punoletni niko nije dužan da nas izdržava. Dalje, ovaj taksista ne bi smeo da primorava prolaznike da sednu u njegova kola, niti bi nekog od njih mogao jednostrano da „veže” za sebe kako bi se ovaj svakog dana vozio upravo sa njim. Ako bi postupao kao u hipotetičkom primeru, ponašanje našeg taksiste bi se u najmanju ruku moglo opisati kao prosjačenje, a još ako bi taksista pričao prolaznicima da će da propadne ili ako bi prolaznike primoravao da uđu u taksi i da se svaki dan voze sa njim, na njega bi se mogao primeniti institut nepoštene, tj. nasrtljive poslovne prakse. U slučaju prinudne vožnje i naplate takve vožnje, moglo bi se govoriti i o krivičnim delima otmice i iznude. A ako bi naš taksista regularno vozio mušteriju pa isključio taksimetar ne bi li je „ošišao” na odokativnu procenu i time pomogao sebi da plati porez odnosno detetovu ekskurziju, mušterija ne bi bila obavezna da mu plati tako obračunatu uslugu, jer se cena ne bi zasnivala na izmerenoj kilometraži, tj. ne bi se zasnivala na izmerenoj potrošnji već na odokativnoj, paušalnoj proceni.
Ovakvo postupanje, poznato iz nepoštene poslovne prakse nekih taksista, zapravo odgovara ponašanju toplana kad naplaćuju „indirektno grejanje” kroz zidove, podove i plafone, nezavisno od toga da li se cena ove tobožnje usluge „razrezuje” na osnovu nekakvog procenta ili po kvadratnom metru površine stana. A naplata vožnje bez taksimetra je nezakonita isto kao i naplata „indirektnog grejanja”, i obe pojave predstavljaju akte čistog ekstraprofiterstva, s tim što bi taksista kao pružalac usluge od opšteg ekonomskog interesa lako mogao biti kažnjen, a toplana bi se, kao pružalac usluge od opšteg ekonomskog interesa, bez problema i gotovo bez izuzetka „provukla” na sudu (barem u Pančevu), pozivajući se na opravdane fiksne troškove svoga poslovanja.
Šta sve po zakonu ne bi smelo
Toplane se zapravo ponašaju baš kao taksista iz naše hipotetičke priče, koristeći činjenicu da su one monopolisti, tj. da nemaju nikakvu konkurenciju i da potrošač ne može da bira između više ponuđenih usluga daljinskog grejanja po pristupačnoj ceni i uz odgovarajući kvalitet, pa potrošaču mimo njegove slobodno izražene volje nameću ugovorni odnos (što po zakonu ne bi smelo):
(1) koji nije regulisan pojedinačnim ugovorom[3] (što po zakonu ne bi smelo);
(2) u kojem se po pravilu, potrošnja toplotne energije ne obračunava prema stvarnoj potrošnji, tj. na osnovu podataka iz kalorimetra, već po kvadratnom metru površine (što po zakonu ne bi smelo);
(3) koji se zasniva na praktično doživotnoj obavezi potrošača kao slabije ugovorne strane da izdržava ekonomski moćnu toplanu (što po zakonu ne bi smelo), a na osnovu postojanja toplovodnih instalacija u svom stranu, kao i tužne monopolističke priče kako toplana mora da funkcioniše preko cele godine, i da se ne sme dozvoliti da stavi katanac u bravu i slično (nasrtljiva poslovna praksa, što po zakonu ne bi smelo);
(4) koji se zasniva na onemogućavanju osnovnog potrošačkog prava na izbor između različitih usluga grejanja po pristupačnim cenama i uz odgovarajući kvalitet, kroz nametanje daljinskog grejanja kao jedinog mogućeg načina grejanja, čime se negira činjenica da potrošač ima pravo da se greje na druge dostupne a za njega jeftinije i efikasnije načine, tj. da nema obavezu da koristi daljinsko grejanje i plaća uslugu ako za daljinskim grejanjem nema nikakvu potrebu ili ako nema sredstava da ga plaća (ograničavanje konkurencije, što po zakonu ne bi smelo);
(5) koji, namećući daljinsko grejanje kao veoma skup a jedini mogući način grejanja, a koji se zasniva na zastareloj, prljavoj tehnologiji, tj. na eksploataciji uglja, mazuta i fosilnih goriva, onemogućava primenu tehnološki naprednijih, ekološki zdravijih a daleko jeftinijih supstituta, kao što je korišćenje toplotne energije iz solarnih panela, uz postizanje održivog razvoja (ograničavanje konkurencije, što po zakonu ne bi smelo);
(6) koji se zasniva na obavezi bezuslovnog prihvatanja promene cene, promene tarife, opštih uslova poslovanja ili uslova pod kojima je ugovor zaključen, dakle bez prava potrošača da raskine ugovor (što po zakonu ne bi smelo);
(7) koji se zasniva na izbegavanju odgovornosti toplane za pružanje nesaobrazne usluge kroz odbijanje reklamacija na nezagrejanost ili nedovoljnu zagrejanost prostorija (što po zakonu ne bi smelo);
(8) za čiji je otkaz odnosno raskidanje potrebno ispuniti nepoštene, teško ispunjive ili nemoguće uslove (što po zakonu ne bi smelo);
(9) u kojem stanje obustave usluge zbog neplaćanja može trajati faktički doživotno, uz obavezu potrošača da sve vreme plaća fiksni deo za nepruženu uslugu (što po zakonu ne bi smelo), a da to nikada ne dovede do raskida ili otkaza ugovora;
(10) u kojem ni posle eventualnog a skupog otkaza/raskida, potrošač-vlasnik stana u stambenoj zgradi nije oslobođen obaveze plaćanja fiksnog dela cene, kao da je i dalje u ugovoru, i to samo zato što stvarno ili navodno u stanu ima zajedničke toplovodne instalacije preko kojih je integrisan u sistem daljinskog grejanja za čije održavanje „toplana ima troškove” ili zato što se greje od komšija kroz zidove, podove i plafone, zbog čega „toplana ima troškove” (što po zakonu ne bi smelo).
(11) u kojem potrošač za dugove prema toplani, uključujući dugove na „osnovu” nepružene usluge, odgovara celokupnom svojom imovinom, pa i nekretninom povodom čijeg je zagrevanja ugovorni odnos ustanovljen (što po zakonu ne bi smelo).
Čitalac je svakako primetio koliko je puta u prethodnom pasusu ponovljen izraz „što po zakonu ne bi smelo”. U navodnom odeljku ćemo videti koliko to „što po zakonu ne bi smelo” vredi pred Osnovnim i Višim sudom u Pančevu, posebno otkako je u Srbiji, kroz Zakon o zaštiti potrošača od 2010. i 2014. godine, počela da se primenjuje evropska koncepcija zaštite potrošača.
U sledećem nastavku, 24. decembra: Sudska praksa u sporovima o grejanju u Pančevu od 2000. do 2010. godine
[1]Milorad Filipović i Lazar Krnjeta, Vodič za politiku cena komunalnih usluga u opštinama i gradovima Srbije, Stalna konferencija gradova i opština, 2017. str. 37-38.
[2] Ibidem
[3] A čak i da je ustanovljen po zakonu, tj. ex lege, početkom pružanja usluge, taj ugovorni odnos se zapravo uspostavlja prihvatanjem ponude toplane koja se čini neograničenom broju lica i koja je obavezna da zaključi takav ugovor sa svakim zainteresovanim licem koje ispunjava tehničke uslove.
Tekst je preuzet iz studije Jovana Ristića „NEVIDLJIVI ZAKON (neprimenjivanje propisa o zaštiti potrošača usluga od opšteg ekonomskog interesa pred sudovima u Beogradu i Pančevu)”, koju je oktobra 2020. godine objavilo Udruženje potrošača i bankarskih klijenata Efektiva, Beograd, uz podršku Centra za evropske politike, Naleda i European Western Balkans, kroz projekat „Pripremi se za učešće” koji finansira Delegacija Evropske unije u Srbiji.
Pančevo Si Ti će u narednim mesecima objavljivati delove knjige koji se odnose na nezakonit rad JKP „Grejanje” (naplata fiksnog dela cene grejanja isključenim potrošačima) i na praksu sudova u Pančevu po ovom pitanju. Oprema teksta redakcijska.
Jovan Ristić (1973, Beograd) je diplomirani pravnik, angažovan u udruženju potrošača Efektiva. Pravna specijalnost su mu usluge od opšteg ekonomskog interesa i izvršni postupak. Dugo je bio agencijski i istraživački novinar, i prevodio je sa engleskog jezika.
