Javno osvetljenje u južnom Banatu u rukama privatnika: U mraku se bolje vidi

Trend poveravanja posla javnog osvetljenja privatnim partnerima, prisutan je poslednjih godina širom Srbije, pa i južnog Banata. To su najzastupljeniji projekti u državi – od oko 170 projekata koje je odobrila Komisija za javno-privatna partnerstva (JPP), trećina se odnose na LED rasvetu. Trajanje tih projekata je u proseku 10 do 15 godina, a obaveze privatnog partnera su priprema projektne dokumentacije, radovi na nabavci, transportu, demontaži, montaži, odlaganju stare opreme, instalaciji upravljačke opreme i izradi projekta izvedenog stanja. Javni partner plaća troškove potrošene struje kao i ranije i plaća mesečnu naknadu privatnom partneru u trajanju ugovora. Cela ta naknada se finansira iz uštede struje, tako da su JPP projekti LED rasvete „bezbolni“ po budžet, kažu stručnjaci.

Veći deo poslova u Srbiji, kako je objavio BIRN, dobile su iste firme iz Mađarske, Slovenije i Srbije – Elios SRB, ESCO Elios, ENEF, U Light Kft, Resalta, Keep Light i njihovi partneri, а povezane su sa ljudima bliskim mađarskom premijeru Viktoru Orbanu, premijerki Srbije Ani Brnabić i predsedniku Srbije Aleksandru Vučiću, odnosno vladajućoj Srpskoj naprednoj stranci.

Prema istraživanju BIRN-a, ova grupa firmi je od 2016. do kraja 2019. godine pobedila na 22 od 24 tendera za rasvetu.

Iste firme angažovane su i u opštinama južnog Banata – Kovačici, Plandištu, Vršcu, a nedavno je i predsednik opštine Opovo Miloš Markov potpisao ugovor o javno-privatnom partnerstvu sa firmom ESCO ELIOS.

I u prestonici južnog Banata Gradu Pančevu je nedavno realizovan projekat javno-privatnog partnerstva u oblasti javnog osvetljenja. U odnosu na ostala mesta, Pančevo je angažovalo ruske firme, grupu ponuđača koju predstavlja Boss Lighting Group iz Moskve, i jednu pančevačku Gradcom build DOO. U februaru 2020. godine grad Pančevo zaključio je ugovor vredan 10 miliona evra na period od 15 godina, a tokom maja u gradu su postavljene nove LED svetljike.

Da li je monopol mađarski firmi problematičan i zašto, i šta građani mogu da urade ukoliko nisu zadovoljni kvalitetom javnog osvetljenja? Dr Vladimir Vasiljev, ekspert za javno-privatna partnerstva, doktorant na Fakultetu političkih nauka na temi javno-privatnog partnerstva, koji je na čelu prve specijalizovane konsultantske kuće koja radi isključivo projekte JPP, kaže da je u državama sa korumpiranim pravosuđem i nerazvijenim tržištem normalno da sve poslove vode igrači bliski vlasti. U razvijenim državama je, kako kaže princip isti, ali je veća konkurencija, pa se stvara privid transparentnosti i demokratije, ali u suštini je prevara ista.

Vasiljev je pesimističan u pogledu toga šta građani mogu da urade ukoliko nisu zadovoljni uslugama.

„Još je Noam Čomski pre više decenija rekao da Amerikanci žive u demokratiji pet minuta svake četiri godine odnosno kada izađu da glasaju. Sve ostalo, uključujući i to glasanje, jeste šarena laža i dimna zavesa iza koje se krije besomučna pljačka. Verovatno je zato Volter još u 19. veku definisao državu kao aparat pomoću kojeg mala manjina na vrhu presipa novac većine u svoje džepove. Od tada se ništa nije promenilo, osim usavršavanja aparata. Građani su jednako neprosvećeni i slepi, a ekipa na vrhu je jednako pohlepna”, kaže Vasiljev.

Trotoari u mraku

Osim što su na svim tenderima u pomenutim južnobanatskim opštinama i gradovima, izabrani partneri bili su i jedini ponuđači, što potencijalno može biti problematično. Zajedničko za pojedine opštine i gradove u kojima su poslove dobile mađarske firme je loš kvalitet rasvete.

Kako smo saznali od građana i građanki Vršca, ali i meštana Plandišta i Kovačice, osvetljenost tih gradova i naseljenih mesta je lošija nego ranije, a posebno je kritična vidljivost na trotoarima. U Pančevu je ista situacija, što govori i nezadovoljstvo građana i građanki, pre svega na društvenim mrežama, iako u Pančevu rasvetu nisu radile mađarske firme koje su pobedile na tenderima u ostalim mestima južnog Banata.

Nezadovoljni su i građani i građanke i u drugim vojvođanskim gradovima (Stara Pazova i Bečej), gde su mađarske firme „umešale” prste u javnu rasvetu.

Nikola Ćebić, diplomirani inženjer elektrotehnike i sudski veštak za tu oblast, kaže za Pančevo Si Ti da postoje standardi za javnu rasvetu iz 2016. godine, koji definišu nivo sjajnosti u zavisnosti od različitih okolnosti. Naš sagovornik kaže da elaborati za projekte moraju da postoje, i da mora da ih odobri Ministarstvo, ali je pitanje da li je u praksi sve urađeno prema projektu.

„Moglo je da se desi da se uzmu jeftinije lampe drugog proizvođača koje nisu saobrazne dokumentaciji, i to se često dešava da se prilikom izvođenja radova izvođač nekad i samoinicijativno opredeli za jeftiniju varijatnu kako bi uštedeo”, navodi Ćebić.

On pak napominje da iako je smisao zamene običnih svetiljki LED sijalicama povećanje energetske efikasnosti, to ne može da bude urađeno na uštrb osnovne funkcije javnog osvetljenja, a to su bezbednost i estetsko-urbanistički komponenta. Dodaje da građani očigledno nisu zadovoljni novom rasvetom, i da je kvalitet osvetljenja niži nego ranije, ali to nije do sada tehnički utvrđeno. 

Dvesta odsto bolje osvetljenje

Javno-privatno partnerstvo u oblasti javnog osvetljenja prva je realizovala Opština Pladište. Tender je raspisan 2017. godine, a ugovor zaključen u maju naredne godine, sa mađarskim firmama Smart energy investment KFT, dok su članovi zajedničke ponude bili Time partner doo, ogranak U light KFT Novi Sad, U light KFT Budmipešta, U light ESCO KFT, podizvođač Keep light ESCO, podizvođač Keep light i Tehnika AD Vršac.

Posao je bio vredan 397.000 evra, a zamenjeno je 1.328 broj sijalica. U julu iste godine, Opština Plandište je sa opštinom Rekaš u Rumuniji krenula u rešavanje problema neefikasnog sistema javne rasvete.

Kako su tada izvestili iz opštine, ove dve opštine postale su glavni partneri na IPA projektu – prekogranične saradnje na unapređenju sistema javnog osvetljenja, vrednom preko 200 miliona dinara.

Namera je da se smanji potrošnja energije u sistemu javnog osvetljenja i na taj način smanje troškovi koji se finansiraju iz budžeta opštine. Na ovaj način želi se podići i svest o uštedi energije i korišćenju obnovljivih izvora energije, saopšteno je tada iz opštine, a načelnik nadležnog Odeljenja u Opštini Plandište Miloš Manojlović rekao da je na osnovu projektno-tehničke dokumentacije predviđeno da javna rasveta u centralnim gradskim ulicama Plandišta bude u potpunosti rekonstruisana, dok u drugim ulicama postojeći izvori svetlosti treba da budu zamenjeni novim, na već postojećim stubovima.

Nije jasno zbog čega je ovaj projekat pokrenut istovremeno sa realizacijom javno-privatnog partnerstva, a to nam nisu pojasnili ni u Opštini Plandište, iz koje nismo dobili odgovor. S druge strane, pojedini meštani Plandišta bili su raspoloženi da nam prenesu kako su zadovoljni novom rasvetom. Od njih smo čuli da je ulično osvetljenje gore nego ranije, i da je posebno loša rasveta u naseljenim mestima oko Plandišta.

Ništa bolja situacija nije ni u Opštini Kovačici, koja je takođe javnu rasvetu predala u ruke mađarskim privatnicima tokom 2019. godine. Potpisivanjem ugovora na 13 godina, sa firmom ESCO ELIOS, zamenjeno je 2.960 svetiljki, a ovom investicijom, kao i sa još njih dvadesetak ponosi se i mađarska firma, koja na svom sajtu navodi Kovačicu kao jednu od referenci.

Nakon opština Plandište i Kovačica, i u Opština Opovo je ušla u posao javno-privatnog partnerstva za javno osvetljenje. Ugovor vredan 83,7 miliona dinara, sa firmom ESCO ELIOS DOO potpisan je 10. maja ove godine, a predviđa zamenu 1.267 komada starih svetiljki novim LED svetiljki proizvođača Tungsram.

Iz opštine poručuju da je na ovaj način lokalna samouprava omogućiti bolje uslove svojim građanima u objasti javnog osvetljenja, i dodaju da će se novim LED osvetljenjem dobiti bolja i efikasnija rasveta, čime se značajno smanjuju izdaci za električnu energiju i održavanje javnog osvetljenja, i značajno smanjenje zagađenosti vazduha kroz emisiju CO₂.

Ipak, da li su čelnici Opštine Opovo znali da poveravaju posao firmi koja uporno montira LED svetiljke koje, sudeći po utisku građana, ne obezbeđuju zadovoljavajuće osvetljenje, nismo saznali jer nam iz opštine na to i druga pitanja nisu odgovorili. Uvidom u konkursnu dokumentaciju, primetili smo da je nakon raspisivanja tendera stiglo više pitanja zainteresovanih pravnih lica za učešće na njemu, među kojima su bila i ona koja se, kako su objasnili, odnose na diskriminatorski karakter i ograničavanje konkurentnosti zahtevima (tipa ograničavanje oblika svetiljki na kružni u parku, ograničavanje opreme na jednog proizvođača u vezi sa elementima kućišta, izjava o ekskluzivnosti u vezi sa proizvođačem svetiljki). Te primedbe je opština prihvatiila i izmenila konkursnu dokumentaciju, a na pitanja kako su se ovakvi kriterijumi našli u konkursnoj dokumentaciji, ostali smo bez odgovora.

Nadležni u Gradu Vršcu, koji je ušao u javno privatno-partnerstvo u februaru ove godine, izračunali su  da će za 12 godina uštedeti najmanje 379.000 evra. Obaveza privatnih partnera Smart Energy Investment Kft i Tehnika AD Vršac, je da pored obezbeđivanja finansiranja investicije u celosti, održava sistem javne rasvete i obavlja sve neophodne tehničko-tehnološke funkcije tokom ugovorenog perioda, a vrednost ugovora 4,5 miliona evra.

Iz grada su naveli da je zamenjeno 5.600 svetiljki i ugrađen je savremeni sistem upravljanja kojim se ostvaruje ušteda od 70 odsto električne energije. Novo osvetljenje biće bezbednije za stanovništvo i saobraćaj sa 204 odsto bolje osvetljenosti!

Opština Kovačica će kako kažu nadležni uštedeti 250.000 evra, a Pančevo, koje je trošilo milion evra na održavanje rasvete, sada će uštedeti najmanje 50.000 evra godišnje.

Zašto privatni partner?

Kada se izdvojena sredstva za zamenu i održavanje LED sijalica podele na broj svetiljki, dobija se računica da je se za jednu sijalicu, u zavisnosti od grada, izdvaja od 600 do 800 evra za kupovinu, montažu i održavanje po jednoj lampi. Na pitanje da li je to realna cena, dr Vladimir Vasiljev odgovara:

„Nisam stručnjak za elektroinstalacije i njihove cene na tržištu, ali znam da su sve javne nabavke u celom svetu ’naduvane’ u pogledu cena. Razlika je što se u razvijenim zemljama, prema istraživanjima, cene naduvavaju u proseku za 20-30 odsto, dok je u Srbiji rezultat bio od 60 do 90 odsto oko 2010. godine. Poslednjih desetak  godina mislim da smo postali rekorderi u svetu u ’naduvavanju’ cena i da se one sada mere hiljadama procenata. LED rasveta je najmanja šteta s obzirom na to šta se radi sa novcem poreskih obveznika u Srbiji danas i projekti LED rasvete su najmanje štetni po budžet, ako je za utehu”, objašnjava Vasiljev.

S druge strane, građani se pitaju da li je lokalna samouprava mogla sama da zameni obične sijalice LED svetiljkama, i da održava javnu rasvetu iz ušteda od električne energije, umesto javnog partnera? Vasiljev odgovara negativno jer lokalne samouprave, kako kaže, nemaju finansijsku autonomiju i kadrovske kapacitete odnosno znanje.

„Na to treba dodati da se nijedan gradonačelnik ili predsednik opštine u Srbiji ne pita ništa bez odobrenja centrale stranke u Beogradu. Najčešće im stižu gotova rešenja i projekti, a njihovo je da ne razmišljaju mnogo i da ćute i potpisuju šta im se dostavi s vrha“, ističe Vasiljev.

Da su taj posao opštine i gradovi sami uradili, makar i fazno, direktno bi imali korist od uštede struje, koje bi, kako procenjuje Nikola Ćebić, iznosilo barem 75 odsto.

„Priča da Pančevo nema novca da investira u nove LED sijalice, nije realna posebno ako imamo u vidu da su na primer za rekonstrukciju Gradskog keja i parka uzeli velike kredite”, napominje Ćebić.

S druge strane, kako kaže Vasiljev, „ušteda struje od LED sijalica je realna, ali ako javni sektor želi zaista da brine o štednji budžeta, treba da prepolovi broj zaposlenih u javnom sektoru, da ukine preko 100 državnih agencija, smanji broj poslanika na svim nivoima na polovinu, ukine apanaže u svim nadzornim odborima i donacije gubitaškim javnim preduzećima i odlivanje novca za držanje lažnog kursa dinara. Sve ovo što sam nabrojao bi uštedelo godišnje preko pet milijardi evra.”

„Za taj novac bi cela Srbija svetlela kao božićna jelka i ostalo bi novca da svi putevi i pruge budu novi u roku od tri godine”, zaključuje Vasiljev.

Objavljivanje ove priče omogućeno je kroz projekat Platforma za odgovorno upravljanje javnim finansijama, koji sprovodi Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), a finansira Švedska agencija za međunarodni razvoj i saradnju (SIDA).

Stavovi izneti u ovoj priči su stavovi autora i ne predstavljaju nužno stavove Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), niti Švedske agencije za međunarodni razvoj i saradnju (SIDA).