Javno komunalno preduzeće (JKP) „Grejanje” iz Pančeva (u daljem tekstu: „Grejanje”), na osnovu Odluke skupštine lokalne samouprave o uslovima i načinu snabdevanja kupaca toplotnom energijom (u daljem tekstu: Odluka) isporučuje potrošačima mesečne račune sa zahtevom za plaćanje usluge daljinskog grejanja, što uključuje i potrošače koji uslugu ne primaju, jer su isključeni sa sistema[1], a među njima su i oni kroz čije stanove ne prolaze nikakve instalacije ka drugim stanovima. Svi oni iz meseca u mesec bivaju zaduženi na ime tzv. fiksnog dela cene za uslugu koji iznosi 31,01 dinar po kvadratnom metru.
Razložno smatrajući da su potraživanja iz računa neosnovana s obzirom da se usluge ne pružaju, ovi potrošači odbijaju da ih plate. Toplana zbog toga na svakih šest meseci, kao automat, pokreće postupak prinudne naplate, pozivajući se na gradsku Odluku koja od 2010. godine strukturira cenu grejanja na tzv. varijabilni i fiksni deo i vezuje je za isporučenu toplotnu energiju. Poslednja verzija Odluke (doneta 2015. godine) u članu 67 stav 4 i članu 87 stav 2 nalaže plaćanje fiksnog dela cene usluge i onim potrošačima koji su isključeni sa sistema po bilo kom osnovu.
Šta kaže Zakon o zaštiti potrošača kao sistemski, krovni zakon koji potrošačima garantuje neotuđiva minimalna prava, ima prednost nad Zakonom o obligacionim odnosima i sektorskim zakonima poput Zakona o komunalnim delatnostima i Zakona o energetici, i sadrži čitavo jedno poglavlje posvećeno uslugama od opšteg ekonomskog interesa, uključujući daljinsko grejanje?
Član 91 Zakona o zaštiti potrošača koji se odnosi na specifikaciju računa za usluge od opšteg ekonomskog interesa, isključivo govori o računima za pružene usluge. Kako je po članu 53 Odluke izričito navedeno da se „tarifnim sistemom uređuju elementi za obračun i način obračuna toplotne energije kupcima, kao i elementi za obračun i način obračuna izvršenih usluga za potrebe kupca“, a da „tarifni elementi za obračun toplotne energije i usluga sadrže fiksne i varijabilne troškove poslovanja”, jasno je da su i fiksni i varijabilni deo u funkciji usluge, i to izvršene, tj. pružene usluge grejanja. Svaka naplata fiksnog dela cene i izdavanje računa u svrhu njegove naplate u situaciji kada se usluga ne pruža – u najmanju ruku onda kad je potrošač raskinuo ugovor, kad je na svoj zahtev isključen sa toplovodne mreže ili kad mu je zbog neplaćanja usluga obustavljena, pa to stanje traje neko duže vreme – nedvosmisleno je ilegalna sa stanovišta člana 91 ovog zakona, ali i sa stanovišta člana 359 Zakona o energetici koji govori o isporučenoj toplotnoj energiji, sa stanovišta člana 19 Zakona o komunalnim delatnostima koji govori o izvršenoj komunalnoj usluzi, i sa stanovišta članova 15 i 122 Zakona o obligacionim odnosima koji se odnose na načelo jednakosti uzajamnih davanja. Sa njima su, dakle, oba gorepomenuta člana Odluke u koliziji. A ta dva člana Odluke su, pak, u koliziji sa drugim članovima Odluke u kojima se fiksni i varijabilni deo eksplicitno vezuju za uslugu odnosno izvršenu uslugu (član 53 stav 1, 2 i 4, članovi 54, 55 i 56).
Dalje, kako je trgovac, koji nudi ili oglašava vršenje usluge snabdevanja toplotnom energijom dužan da u ponudi ili oglasu jasno istakne jediničnu cenu potrošene toplotne energije a u računu za pružene usluge navede elemente koji potrošaču omogućavaju da proverava i prati iznos svog zaduženja i da ostvaruje uvid u tekuću potrošnju radi provere ukupne potrošnje prema pruženom kvalitetu usluge, naplata fiksnog dela cene za nepruženu uslugu u gorenavedenom smislu ilegalna je i sa stanovišta člana 8 stav 1 tačka 1 i člana 91 stav 2 Zakona o zaštiti potrošača koji ukazuju na to da se cena usluge formira prema ostvarenoj i izmerenoj potrošnji, a ne prema paušalno ili odokativno obračunatoj potrošnji.
Povrh svega, prema članu 87 Zakona o zaštiti potrošača i članovima 360 i 429 Zakona o energetici, odnos korisnika usluge-potrošača i pružaoca usluge daljinskog grejanja reguliše se pojedinačnim pisanim ugovorom. Nakon prelaznog perioda od dve godine od stupanja na snagu Zakona o energetici iz 2014. kao zakona lex specialis i lex posteriori[2], taj odnos se jedino i može regulisati ugovorom, pri čemu je zakonski teret obaveze zaključivanja ugovora na strani pružaoca usluge, tj. „Grejanja” (ona je prekršajno odgovorna ako ugovor ne zaključi), dok korisnik-potrošač ima pravo ali ne i obavezu da ugovor zaključi, u skladu sa načelom autonomije volje iz Zakona o obligacionim odnosima, i nikakav ga monopolista ne može naterati na to. Ukratko, ako nema ugovora nema ni usluge niti njene naplate, a nijedan trgovac, pa ni onaj sa monopolskim položajem na tržištu ne može naterivati potrošača da se greje na način koji taj trgovac ima u ponudi ako potrošaču taj način grejanja ne odgovara zato što se greje na neki drugi način, npr. na struju, na gas, na ugalj, ili na solarne panele, ili zato što uopšte neće da se greje, što je takođe njegovo suvereno pravo. Svako naterivanje potrošača da koristi uslugu koju on neće, pa još i da plaća tu uslugu onda kad je ne prima, predstavlja nasrtljivu poslovnu praksu sa stanovišta člana 22 Zakona o zaštiti potrošača, a takođe je valja posmatrati sa stanovišta zloupotrebe prava, kršenja načela savesnosti i poštenja i kršenja načela jednakih vrednosti uzajamnih davanja iz Zakona o obligacionim odnosima.
U tom i još nekim svojim aspektima, Odluka Grada Pančeva ne samo što potrošačima umanjuje i uskraćuje prava koja su im sistemskim Zakonom o zaštiti potrošača garantovana kao minimalna i neotuđiva, nego ta prava dodatno umanjuje kroz svoje česte izmene i dopune, što naročito pogađa isključene obveznike fiksnog dela cene kao jednog, da ga tako nazovemo, kvazirealnog tereta koji se u suštini plaća zbog puke činjenice da potrošač u svom stanu ima grejne instalacije pa ispada da je samim tim dužan da izdržava „Grejanje”, plaćajući sve navodno opravdane troškove poslovanja uključujući nematerijalne troškove, nevezano za to da li potrošač od „Grejanja” dobija ili ne dobija uslugu, da li pomenuti troškovi po svojoj prirodi imaju veze sa pružanjem usluge i da li su, kada se tarifiraju, ti troškovi proporcionalni (ne)pruženoj usluzi. Odluka je takođe u krupnoj suprotnosti sa Zakonom o obligacionim odnosima, koji je u „ekskluzivnom” domenu pružanja komunalnih usluga gotovo podjednako nepopularan kod trgovaca kao i Zakon o zaštiti potrošača, pa i Zakon o energetici. Pored toga, Odluka sadrži i nekoliko međusobno protivurečnih[3], nepravičnih pa i neustavnih odredbi[4].
U sledećem nastavku, 22. oktobra: Postupanje sudova u Pančevu i odluka Ustavnog suda Srbije iz 2013. godine
[1]Kad ovde kažemo isključenje, govorimo o faktičkom isključenju, i uopšte se ne upuštamo u pravne kvalifikacije isključenja prema odredbama Odluke Skupštine Pančeva. Dakle, ne bavimo se time ko je isključenje inicirao i da li ga lokalna samouprava podvodi pod obustavu isporuke zbog neplaćanja ili pod isključenje po zahtevu iz korisnika usluge (termini iz Odluke), ili pod „privremeno“ odnosno „trajno isključenje“ (termini iz presuda koji nemaju osnov ni u Odluci ni u zakonima).
[2]Reč je o pravilu još iz doba rimskog prava da specijalni odnosno kasnije doneti zakon derogira osnovni odnosno ranije doneti zakon. Dakle, nema više govora o primeni pravila iz člana 13 Zakona o komunalnim delatnostima da skupština jedinice lokalne samouprave može da odluči da li će se ugovorni odnos pružaoca i korisnika usluge regulisati pojedinačnim pisanim ugovorom ili neće. Derogirali su ga i Zakon o energetici i Zakon o zaštiti potrošača. Još samo da ova činjenica bude prepoznata na sudovima.
[3]Član 67 stav 4 i član 87 stav 2 Odluke koji nameću obavezu plaćanja fiksnog dela cene svim isključenim kupcima daljinskog grejanja u koliziji su sa četiri člana Odluke u kojima se fiksni i varijabilni deo eksplicitno vezuju za uslugu (član 53 stav 1, 2 i 4, članovi 54, 55 i 56).
[4]Odluka je više puta bila predmet neuspelih inicijativa za ocenu ustavnosti od strane potrošača. Jedna inicijativa je u toku, i odnosi se na spomenuti član 87 stav 2 zato što se njime, po mišljenju inicijatora, ustanovljava retroaktivnost njegove primene. Vredi istaći da je Ustavni sud Srbije presudom Iuo-149/2011 od 14. februara 2013. godine, zbog neustavnosti i nezakonitosti poništio jednu odredbu ranije važeće Odluke zbog toga što su se u njoj, primenom različitih a nedefinisanih korektivnih faktora za izračunavanje konačne cene toplotne energije, stavljali u različit, pa time i u neravnopravan položaj vlasnici radno-poslovnih prostora i objekata i objekata u izgradnji u odnosu na vlasnike stambenih prostora.
Tekst je preuzet iz studije Jovana Ristića „NEVIDLJIVI ZAKON (neprimenjivanje propisa o zaštiti potrošača usluga od opšteg ekonomskog interesa pred sudovima u Beogradu i Pančevu)”, koju je oktobra 2020. godine objavilo Udruženje potrošača i bankarskih klijenata Efektiva, Beograd, uz podršku Centra za evropske politike, Naleda i European Western Balkans, kroz projekat „Pripremi se za učešće” koji finansira Delegacija Evropske unije u Srbiji.
Pančevo Si Ti će u narednim mesecima objavljivati delove knjige koji se odnose na nezakonit rad JKP „Grejanje” (naplata fiksnog dela cene grejanja isključenim potrošačima) i na praksu sudova u Pančevu po ovom pitanju. Oprema teksta redakcijska.
Jovan Ristić (1973, Beograd) je diplomirani pravnik, angažovan u udruženju potrošača Efektiva. Pravna specijalnost su mu usluge od opšteg ekonomskog interesa i izvršni postupak. Dugo je bio agencijski i istraživački novinar, i prevodio je sa engleskog jezika.
