Da običaj da se stranim investitorima čine razne pogodnosti i stavljaju na raspolaganje vredni resursi zemlje domaćina nije ovovekovna liberalna ekonomska izmišljotina sračunata da privuče slobodan kapital iz bilo koje tačke sveta, pokazuje slučaj Prve mehaničke fabrike stakla za prozore A. D., koja je registrovana 9. septembra 1930. godine sa sedištem u Beogradu. Na odluku investitora iz francuske firme „Saint Gobain”, čehoslovačke „Vitrea” i belgijske „Unitbell” da od cele Kraljevine baš na pančevačkoj Donjoj utrini podignu savremenu fabriku mašinskog stakla svakako je uticala ponuda Odbora samoupravnog grada Pančeva iz maja 1931. godine da im ustupi na besplatno korišćenje zemljište površine 18 jutara. Peći su potpaljene i prve količine ravnog stakla dobijene su 15. juna 1932. godine.
Rad tvornice se nesmetano odvijao – i širio – sve do početka Drugog svetskog rata, a nakon okončanja sukoba proizvodnja je obnovljena već septembra 1945. godine. Preduzeće je nacionalizovano decembra 1946. godine i od tada počinje poslovanje u režimu državne, a potom društvene svojine. Staklara je imala i zapaženu ulogu u razvoju radničkog samoupravljanja u čitavoj Jugoslaviji: 17. septembra 1950. godine ovde je osnovan radnički savet, mada su staklarci obeležavali taj događaj 13. marta. (Pregled važnih zbivanja iz vremena nastanka Staklare i prvih dvadeset godina postojanja pogledajte u ovom videu).
Značaj za jugoslovensku privredu
Preduzeće je bilo izuzetno važno za snabdevanje bivše države ravnim staklom, jer je postojala još samo jedna takva fabrika u zemlji, u Lipiku, u Hrvatskoj, pet puta manjeg kapaciteta. Dve staklare i još pet malih radnih organizacija prerađivača formirali su Jugoslovensku industriju ravnog stakla (JIRS) decembra 1974. godine. Nešto manje od tri hiljade zaposlenih u Industriji stakla Pančevo u najboljim godinama, recimo 1979., proizveli su 22 miliona kvadratnih metara ravnog i nešto manje od dva miliona kvadrata livenog stakla (armirano i ornamentno). Proizvodni program je kupcima na domaćem i inostranom tržištu nudio još i kaljena stakla za automobile i građevinarstvo (600.000 kvadrata), vetrobrane za automobile, autobuse i traktore (230.000 m2) (kao i za vagone, brodove i avione), termoizolaciono staklo (100.000 kvadrata), stakla za posebne namene, tehnička stakla, sigurnosna stakla, zatim za belu tehniku, kao i ampule i bočice za farmaceutsku industriju (145 miliona komada). Ovi brojevi pokazuju da je Staklara zauzimala značajno mesto u jugoslovenskoj ekonomiji, o lokalnoj i da ne govorimo. Međutim, već u to vreme, počeli su da se pojavljuju izvesni problemi…
– Prva strateška greška je napravljena još 1962. godine, kada su druga i treća furko peć bile obnovljene po projektu i tehnologiji iz Poljske, i s opremom uvezenom iz Istočne Nemačke. Rekonstrukcije ove dve peći, osim što su obe prebačene sa „generatorskog gasa“ na „prirodni gas” nisu dale željeni, bolje rečeno, očekivani rezultat, tojest kvalitetan proizvod. Prva furko peć, koja nije rekonstruisana, radila je bolje nego druge dve posle remonta – kaže Dušan Stanojlović, diplomirani mašinski inženjer, koji je u to vreme u Staklari obavljao studentsku praksu. On dodaje da je nova greška počinjena početkom sedamdesetih godina kada je odabrana pitsburg tehnologija za proizvodnju ravnog stakla, koja je već bila zastarela u odnosu na flot sistem.
– Završni udarac za razvoj i opstanak Staklare zadat je krajem osamdesetih godina, kada je propao projekat izgradnje novog flota u već tada nazvanoj severnoj industrijskoj zoni, u saradnji sa „Sen Gobenom”. Bilo je tada i neopravdanih ekoloških primedbi. Predugovor za izgradnju fabrike dnevnog kapaciteta oko 500 tona, u vrednosti 150 miliona dolara je potpisan, JIRS je trebalo da bude suvlasnik 50 odsto kompanije, ali kako se situacija u Jugoslaviji pogoršavala, tako je realizacija odlagana, dok konačno nije napuštena – objašnjava Stanojlović. Dodatni problem Staklari stvorila je tih godina delimična liberalizacija tržišta i uvoz jeftinijeg i kvalitetnijeg stakla, a sve se više osećalo i tehnološko zaostajanje Staklarinih postrojenja.
Rat, sankcije i obustavljanje proizvodnje
Nov niz nepogodnosti za poslovanje Staklare donelo je izbijanje rata u bivšoj Jugoslaviji koji je onemogućio kontakte i zbog koga su izgubljena tržišta u federalnim republikama. Prekinuta je saradnja sa staklarom u Lipiku, prestala je i isporuka stakla TAM-u, Avtomontaži i Gorenju u Sloveniji, na primer, a potom i dopremanje kalcinirane sode iz Tuzle i iz Makedonije. Sankcije Ujedinjenih nacija zaustavile su izvoz oko 30 odsto ukupne godišnje proizvodnje stakla (treće kategorije), koja su u Italiji, Francuskoj i Holandiji bila korišćena za ugradnju u staklenicima. Obustavljen je i uvoz sode iz Rumunije, a Staklaru je potpuno zaustavio nedostatak gasa iz uvoza, kao neophodnog energenta. Čak su se pojavili problemi u snabdevanju kvarcnim peskom iz rudnika u blizini Valjeva. Osim svega toga, počeo je masovniji uvoz švercovanog stakla, koji država, tj. carina, u uslovima sankcija nije želela da spreči, i od koje je i te kako imala koristi. U to vreme su češki stručnjaci napravili elaborat pretvaranja pitsburg tehnologije u flot, za šta je bilo potrebno 118 miliona tadašnjih nemačkih maraka, ali ni taj novac nikad nije pronađen…
Nakon podizanja sankcija međunarodne zajednice i kakve-takve stabilizacije snabdevanja gasom, obnovljena je proizvodnja u pogonu pitsburg i jedne furko peći. Bombardovanje 1999. godine nije ni na koji način ugrozilo Staklaru, ali je već tada počela demontaža opreme i mašina i novac zarađen prodajom te robe korišćen je za isplaćivanje zarada radnicima. Od 2000. godine računi Staklare su bili pod blokadom, pregovori sa kineskom kompanjom o izgradnji takozvanog malog flota su propali kada su zatvorene četiri državne banke januara 2002. godine, a havarija koja se dogodila juna 2003. godine u pitsburgu označila je ulazak Staklare u terminalnu fazu. Nakon dva nesupešna tendera (sa jednog se povukao neimenovani engleski partner), ovo preduzeće je steklo status „u restrukturiranju”.
– Proizvodnja je obustavljena, osim u dve kalionice i u nekim doradnim pogonima, što je uslovilo smanjivanje broja radnika – sa 1.480 u decembru 2003. njihov broj se praktično prepolovio na oko 700 do septembra 2004. godine, nakon prihvatanja socijalnog programa. Tada je stao i pogon medicinske ambalaže – svedoči Drago Berginc, generalni direktor u periodu od 1996. do 2003. godine. U narednim godinama degradacija kompleksa je nastavljena, srušeni su pojedini objekti i peći, metalni delovi se seku i prodaju otpadima, kao i ozidi i vatrostalne cigle. Prestala je i proizvodnja livenog stakla, koja je, prema potražnji na tržištu imala ozbiljne izglede za opstanak, možda bi čak i danas mogla da se proda celokupna proizvedena količina te vrsta stakla. Prihod ostvaren na ovaj način i prodajom robe na zalihama korišćen je za skromne plate, vraćanje dugova i podmirivanje potraživanja. Ideja da se preduzeće podeli u pet celina (stakla za belu tehniku, automobilska stakla, farmaceutska industrija, pogon za novo liveno staklo i specijalna stakla) i tako proda nije se pokazala realnom…
U sledećem nastavku: Pančevačka Staklara od stečaja do „Promista”
Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „Industrijsko nasleđe – evropski put našeg nacionalnog identiteta” koji realizuju „Glas Šumadije” iz Kragujevca i „Pančevo Si Ti” iz Pančeva. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.
